آگاه: نام‌گذاری روز قلم در تقویم ملی کشورمان در سال ۱۳۸۱ به پیشنهاد انجمن قلم ایران و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفت. به پیشنهاد همین انجمن قرار بود این روز، به‌عنوان «روز جهانی قلم در جهان اسلام» ثبت شود، اما در نهایت با عنوان «روز ملی قلم» موافقت شد. انجمن قلم ایران برای پاسداشت این روز، هرساله جایزه قلم زرین را برگزار می‌کند، رویدادی فرهنگی که تاکنون ۲۳دوره آن با هدف همدلی، همراهی و هم‌افزایی بیشتر اهالی قلم برگزار شده است.
اما در خصوص چرایی انتخاب روز ۱۴ تیرماه برای این مناسبت دلایل مختلفی وجود دارد، اما آنچه بیشتر از بقیه روایت‌ها سندیت دارد، برگزاری جشن تیرگان در این تاریخ و گرامیداشت نویسندگان توسط هوشنگ، پادشاه پیشدادی، در این روز در ایران باستان است. در این جشن، هوشنگ نویسندگان را گرد هم آورد و به آنها احترام گذاشت.
از سوگند خدا تا صیانت از فرهنگ
قلم، صرفا ابزاری فیزیکی برای نوشتن نیست؛ بلکه نمادی از خرد، دانایی و بیان اندیشه‌هاست. خداوند در قرآن کریم، در سوره «قلم» به این ابزار سوگند یاد می‌کند: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ». این آیه به‌روشنی بیانگر جایگاه والای قلم در فرهنگ اسلامی است و نشان می‌دهد که نوشتن و ثبت اندیشه‌ها عملی مقدس و ارزشمند تلقی می‌شود.
تاریخ بشر از زمانی آغاز می‌شود که انسان توانست افکار خود را به نگارش درآورد و آن را برای نسل‌های آینده حفظ کند. اگر نوشتن و نگارش نبود، بخش عظیمی از دانش، تجربه، تاریخ، فلسفه، هنر و فرهنگ بشر از میان می‌رفت. قلم، به‌عنوان واسطه‌ای میان اندیشه و ماندگاری، نقش حیاتی در بقای هویت انسانی ایفا کرده است. در جوامع امروزی نیز قلم، هرچند در شکل‌های مدرن‌تری چون کیبورد، رایانه یا حتی ابزارهای دیجیتال ظاهر شده است، اما همچنان مفهوم اصلی خود را حفظ کرده است. نویسندگان، روزنامه‌نگاران، پژوهشگران، شاعران و معلمان، همگی با اتکا به «قلم» خود، در مسیر آگاهی‌بخشی، تعلیم، اصلاح و فرهنگ‌سازی حرکت می‌کنند. قلم قدرتی دارد که می‌تواند سازنده یا ویرانگر باشد. ازاین‌رو مسئولیت اخلاقی اهل قلم بسیار مهم است. آنان باید با درک جایگاه کلام و نوشته خود، همواره در راستای حقیقت، عدالت، انسانیت و رشد جامعه حرکت کنند.
روز قلم، تنها یادآور ارزش‌های فرهنگی نیست؛ بلکه تذکری است به نقش مهم آموزش، آزادی بیان، تفکر نقادانه و آفرینش ادبی در جامعه. این روز می‌تواند فرصتی باشد برای قدردانی از نویسندگان، معلمان و روزنامه‌نگاران متعهدی که در برابر مشکلات ایستادگی کرده و با نوشتار خود، صدای مردم، حافظ حقیقت و راهنمای جامعه بوده‌اند.
همچنین، روز قلم تلنگری است برای نسل جوان که نوشتن را نه‌تنها به‌عنوان یک مهارت، بلکه به‌عنوان یک ابزار اندیشه‌ورزی، نقد اجتماعی و ابراز وجود بیاموزند و پرورش دهند. در عصری که سرعت و سطحی‌نگری جای تفکر و تعمق را گرفته، بازگشت به تأملات قلمی می‌تواند راهی برای تعادل، عمق و رشد فردی باشد.
نگاهی به چالش‌ها و مشکلات اهالی قلم
نزدیک به دو دهه است که دست‌کم در تقویم، روزی برای اهل قلم وجود دارد، اما چرا شاهد نامهربانی‌هایی با صاحبان قلم هستیم؟ شاید پاسخ کمی روشن باشد؛ چندان توجهی برای معرفی و شناساندن و ارج‌نهادن اهل قلم در نظر گرفته نشده و اگر هم برنامه‌ای بوده، کم و محدود بوده و عامه جامعه را درگیر نکرده است. به‌نظر می‌رسد حداقل به مناسبت این روز می‌توان نگاهی به مشکلات و چالش‌های نویسندگان داشت، اما روز قلم بیشتر روزی برای تبریک به اهل قلم آن هم در حد چند پیام شده است. مشکلات اهل قلم نه‌تنها در سایر روزهای سال بلکه در روز مخصوص خودشان هم نادیده گرفته می‌شود؛ مشکلاتی نظیر وضعیت اقتصادی، نبود کپی‌رایت، زمان‌بر بودن اعطای مجوز کتاب و گاه لغو مجوز و توقیف کتاب، شغل نشناختن نویسندگی، نداشتن بیمه، چاپ غیرقانونی کتاب‌های اهل قلم و قاچاق کتاب و گاه خودی و ناخودی پنداشته شدن و...
محمدرضا سرشار، نویسنده که از بانیان نام‌گذاری روزی به‌نام روز «قلم» است درباره این‌که آیا با گذشت بیش از ۲۰ سال از ثبت این روز به اهداف اولیه آن نزدیک شده‌ایم، می‌گوید: پیشنهاد اولیه روزی به نام روز قلم، یک پیشنهاد بین‌المللی بود. پیشنهاد شد تا در جهان اسلام، یعنی کشورهایی که اکثریت مردمانشان مسلمان هستند، روز مشترکی را در سال که مناسبتش هم یک مناسبت اسلامی فارغ از مذاهب و فرق باشد، برای روز قلم در نظر بگیرند. این پیشنهاد را ما دادیم تا روز قلم در سازمان کنفرانس اسلامی مطرح شود و سران کشورهای اسلامی چنین روزی را انتخاب و اعلام کنند و در این روز به‌خصوص در همه کشورهای اسلامی، مراسمی در تجلیل از قلم و کتابت و هرآنچه با قلم نوشته می‌شود، برگزار شود.
چرا روز قلم یک مناسبت بین‌المللی نشد؟
او ادامه می‌دهد: پیشنهاد ما این بود که مراسم اصلی این روز قلم، در هر کشوری که میزبان کنفرانس اسلامی باشد، برگزار شود. در این مراسم برگزیدگان اهل قلم کشورهای اسلامی در کشور میزبان جمع شوند، با هم تبادل تجارب و اطلاعات کنند، احتمالا مبادله کتاب برای ترجمه داشته باشند و این روز موجب ایجاد انس و الفت بیشتری بین اهالی قلم کشورهای اسلامی باشد و دل‌هایشان را به هم نزدیک‌تر کنند و بین آنها آشنایی ایجاد شود و مراوداتشان رونق بگیرد و کارهایی از این دست.
سرشار سپس درباره روند نام‌گذاری روز قلم می‌افزاید: آن زمان ایران رئیس سازمان کنفرانس اسلامی بود. ما پیشنهادمان را در یک نامه به رئیس‌جمهور وقت که طبق قاعده رئیس سازمان کنفرانس اسلامی هم محسوب می‌شد، دادیم و از او خواستیم از این فرصت پنج‌ساله‌ای که ایران به‌عنوان ریاست این سازمان دارد، استفاده کرده، چنین روزی را انتخاب و به ثبت برسانند. متاسفانه به هر دلیل، توجه لازم را به نامه نکردند. کسی هم برای ما توضیح نداد. فقط با یک واسطه این را شنیدم که رئیس‌جمهور وقت به وزیر ارشاد گفته بود، بررسی کنید چنین روزی در تقویم، تکراری نباشد. یعنی اگر لازم بود، چنین روزی را تصویب کنند. به‌این‌ترتیب یک روز بین‌المللی به یک روز ملی تبدیل شد. وزیر ارشاد هم ذیل یادداشت رئیس‌جمهور خطاب به رئیس شورای فرهنگ عمومی، دستور بررسی و احیانا تعیین این روز را برای ثبت در تقویم کشور داد. شورای فرهنگ عمومی هم، روز ۱۴ تیر را به‌عنوان روز قلم انتخاب و اعلام کرد. بااین‌همه ما در همین حد نیز که روز قلم به‌عنوان یک روز ملی باشد خوشحال شدیم. هرچند این روز می‌توانست روز فراگیرتری باشد.
سرشار سپس بیان می‌کند: قرار شد همان فعالیت‌هایی که برای روز قلم در جهان اسلام پیشنهاد دادیم در روز ملی قلم در داخل کشور اتفاق بیفتد. یعنی در این روز مثلا درباره اهمیت قلم و کتابت و نگارش و جایگاه شاعر و نویسنده و پژوهشگر و مترجم و مقولاتی از این دست، در وسایل ارتباط جمعی، سخن گفته شود و مطلب نوشته شود، مصاحبه انجام شود و گزارش تهیه شود. درباره خود کتاب و وضعیت کتاب‌خوانی و روش‌های ترویج آن مطلب تهیه شود. در این حدودا ۲۱ سال، این اتفاق‌ها کمابیش افتاده. رادیو و تلویزیون در شبکه‌های مختلف و خبرگزاری‌ها در سایت‌های خود و نشریات در صفحات ویژه‌شان، معمولا به مناسبت‌های این روز می‌پردازند. او در ادامه می‌گوید: اما مقدم بر همه اینها، خود اهل قلم هم باید در این کار مشارکت کامل می‌کردند و نقشی به عهده می‌گرفتند. از این‌که اهالی قلم در تشکل‌های دیگر برای این روز چه کاری انجام دادند یا انجام می‌دهند، اطلاعی ندارم. اما انجمن قلم ایران مراسم اختتامیه مهم‌ترین جایزه خود یعنی «قلم زرین» را در این روز، یعنی ۱۴ تیرماه برگزار می‌کند و در این روز خاص برگزیدگان خود را معرفی می‌کند و مورد تجلیل قرار می‌دهد.
همه کمک کنند تا روز قلم، باشکوه برگزار شود
این نویسنده با اشاره به اختلاف‌هایی که بر سر انتخاب این روز وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: برخی تفرقه‌ها را در جناح شبه‌روشنفکری دیدم. یعنی همان عادتی که با هر چیزی که خودشان در تاسیس آن نقش نداشته باشند، مخالفت کنند و از آن ایراد می‌گیرند و در واقع با دست خودشان، خود را از روزی که در آن قرار است خود و حرفه و آثارشان در مرکز توجه قرار بگیرند و به همین مناسبت، در باره خود و آثار و کارشان، حرف‌هایشان را بزنند، محروم می‌کنند. اما در مجموعه و در میان نسل اهل قلم انقلابی و متعهد، روز قلم روز مبارکی است و جدی گرفته شده و سعی می‌شود با زیبایی هرچه‌تمام‌تر، برگزار شود.
او درباره این که چه اقدامی برای فراگیری این روز طیف‌های مختلف انجام شده، زیرا برخی فعالیت‌هایی که در این روز انجام می‌شود را خود اهل قلم از آن بی‌اطلاع هستند، توضیح می‌دهد: عده‌ای که اشاره کردم، عده قلیلی هستند و در برابر طیف وسیعی که این روز را می‌شناسند، عدد قابل‌توجهی نیستند. هرچند اگر همان عده قلیل نیز به این جریان می‌پیوستند و از مزایای آن بهره می‌بردند، در این روز، اتفاقات به مراتب بهتری می‌افتاد. اینها کارهایی دون‌شأن اهل قلم است که با این بهانه‌های کودکانه، گروهی کوچک، بر طبل تفرقه بکوبند و خود را از این رویداد ملی کنار بکشند. به این افراد می‌توان گفت، مقداری افق نگاه‌شان را وسعت ببخشند. مهم نیست که این روز را چه کس یا مجموعه‌ای پیشنهاد داده، مهم این است که این، یک روز مهم در تقویم ما و یک فرصت مناسب است تا یک‌باردیگر اهالی قلم و کتاب و کتابت و نگارش و ترجمه و پژوهش، در مرکز توجه جامعه، اعم از توده مردم و اهالی ادبیات و دولتمردان قرار بگیرد. به‌هرحال همه باید کمک کنند تا این روز باشکوه بیشتری برگزار شود. این روز مانند قطاری است که راه افتاده و پیش می‌رود. اگر کسی از آن پیاده شود، خودش جا می‌ماند، باعث توقف قطار نمی‌شود. همه اهل قلم متعلق به هر طیف فکری که باشند، باید خوشحال شوند که چنین روزی هست و هرکسی سعی کند بهره خود را از آن ببرد.