آگاه: واقعیت این است که در مقایسه با وضعیت تئاتر، اوضاع سینمای عاشورایی حال و روز بهتری دارد؛ اما به نسبت اینکه در یک کشور شیعه و اسلامی زندگی می‌کنیم که در آن فیلمسازان بااستعدادی زندگی می‌کنند، اوضاع فیلم‌های مرتبط با این واقعه تاریخی خیلی تعریفی ندارد و همین که وقتی قرار است فیلم‌های خوب مرتبط با این موضوع را بشمارید، تعدادشان به ۱۰ تا هم نمی‌رسد، یعنی یک جای کار می‌لنگد اما پیش از آنکه سراغ ضعف‌ها و چرایی‌های این موضوع برویم، مروری داشته باشیم بر فیلم‌های سینمایی قابل قبولی که به موضوع عاشورا و کربلا پرداختند.
روز واقعه
نمی‌شود درباره امام حسین (ع) و کربلا حرفِ فیلم شود و نام «روز واقعه» نیاید. فیلم روز واقعه که در سیزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر توانست سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از آن خود کند، یکی از ماندگارترین آثار سینمایی مرتبط با عاشورا و امام حسین (ع) است. این فیلم سینمایی به کارگردانی شهرام اسدی، براساس فیلمنامه‌ای از بهرام بیضایی و تهیه‌کنندگی مرتضی شایسته ساخته شده است. روز واقعه داستان عبدالله، جوانی نصرانی را روایت می‌کند که به تازگی مسلمان شده و در روز عروسی‌اش در میان شادی دیگران، ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند. عبدالله به دنبال این ندا مسیری طولانی را بیابان به بیابان طی می‌کند و سرانجام زمانی به کربلا می‌رسد که عصر روز عاشوراست و در آن زمان حقیقت را بر سر نیزه می‌بیند.
صحنه‌های پایانی فیلم سینمایی روز واقعه به خوبی غربت عصر عاشورا را نشان می‌دهد و مخاطبش را وارد این فضا می‌کند. در این فیلم سینمایی که دیالوگ‌های آن یکی از نقاط عطفش محسوب می‌شود، بازیگرانی مانند علیرضا شجاع نوری، عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، مهدی فتحی، محمدعلی کشاورز، سعید نیک‌پور، عنایت بخشی، حسین پناهی و... ایفای نقش داشته‌اند. در توضیح اهمیت و ماندگاری این فیلم، همین بس که با گذشت نزدیک به ۳۰ سال از آن هنوز دیدنی است و با وجود ساخت فیلم‌های بسیاری پس از آن همچنان شاخص‌ترین فیلم در این حوزه است.
رستاخیز
«رستاخیز» فیلم دیگری است که از ابتدای فرآیند ساختش آنقدر صحبت و حرف و حدیث درباره آن زیاد بود که خیلی‌ها فکر می‌کردند ممکن است بتواند حتی جای «روز واقعه» را بگیرد اما پس از نمایش آن، انتظارات و توقعات آنطور که باید برآورده نشد و با اینکه می‌توان از آن به‌عنوان یک فیلم «باارزش» یاد کرد، اما لقب «ماندگار» را نمی‌توان برای آن قائل شد.
فیلم «رستاخیز» در سی‌ودومین دوره جشنواره فیلم فجر (سال ۱۳۹۲) به اکران درآمد و در هشت بخش ازجمله بهترین فیلم و بهترین کارگردانی برنده سیمرغ بلورین شد. رستاخیز در سال ۱۳۹۴ یک روز در سینماهای ایران اکران شد، اما به دنبال اعتراض افراد مذهبی به خاطر به تصویر کشیده شدن چهره حضرت عباس (ع) از پرده‌های اکران پایین آمد. رستاخیز در سال ۱۴۰۰ اما سرانجام از توقیف درآمد و به صورت آنلاین اکران شد. این فیلم سینمایی داستان بکیر ابن حر را روایت می‌کند که پس از به خلافت رسیدن یزید، مأمور رساندن نامه او به مدینه می‌شود. بکیر در مکه با اندیشه‌ها و خط فکری امام حسین (ع) آشنا شده و در نهایت در روز عاشورا به همراه پدر خود، حر ابن یزید ریاحی به سمت حق تغییر مسیر داده و به شهادت می‌رسند. فیلم «رستاخیز» که با نام «روز رستاخیز» هم شناخته می‌شود، با بازیگرانی نام‌آشنایی چون بابک حمیدیان، آرش آصفی، حسن پورشیرازی، فرهاد قائمیان، پوریا پورسرخ، بهادر زمانی و... ساخته شده و در سینماهای خارج از ایران نیز به اکران درآمده است.
سفیر
یکی از قدیمی‌ترین فیلم‌هایی که با موضوع عاشورا و واقعه کربلا ساخته شده فیلم «سفیر» ساخته فریبرز صالح است.
داستان تولید این فیلم به‌عنوان یکی از نخستین ساخته‌های پس از انقلاب ایران جالب است. فریبرز صالح که تا آن زمان، تجربه چندانی در کارگردانی نداشت به صورت اتفاقی با فیلمنامه کیهان رهگذر آشنا شده و قرار می‌شود فیلمی ۳۰ دقیقه‌ای از آن بیرون بیاید اما وی کمی روی فیلمنامه آن کار می‌کند تا محصول نهایی، فیلمی با هزینه ۱۰ میلیون تومانی باشد که به یکی از ماندگارترین آثار حوزه عاشورایی سینمای ایران تبدیل شد.
این فیلم سینمایی در سال ۱۳۶۰ ساخته شده و گوشه‌ای از زندگی قیس ابن مسهر را به تصویر می‌کشد. قیس نماینده امام حسین (ع) بوده که با نامه‌ای برای سلی‌مان خزاعی به طرف کوفه حرکت می‌کند و در راه به دست شرطه‌های ابن زیاد، والی کوفه دستگیر و به زندان انداخته می‌شود. قیس پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان نیز زندانیان را بر ضدزندانبان‌ها می‌شوراند. او روزی که به درخواست ابن زیاد قرار است اعلام کند تا بیعتش با امام شکسته شده، علیه یزید سخنرانی می‌کند. ابن زیاد هم قیس را از بالای برج آرک به پایین انداخته و او را به شهادت می‌رساند.
فیلمبرداری این فیلم هفت ماه‌ونیم به طول انجامید تا نخستین بیگ‌پروداکشن سینمای ایران پس از انقلاب، با این فیلم رقم بخورد. در «سفیر» که در اولین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد، به جز فرامرز نزدیکیان که ستاره آن سالیان سینمای ایران بود، دیگر بازیگران، چندان آشنا نبودند؛ عزت‌الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، محمدتقی کهنمویی و... ازجمله بازیگران این فیلم سینمایی هستند.
عصر روز دهم
فیلم «عصر روز دهم» به نویسندگی و کارگردانی مجتبی راعی و تهیه کنندگی منوچهر محمدی، در سال ۱۳۸۷ ساخته شده و تنها فیلم ایرانی است که در لوکیشن واقعی کربلا فیلمبرداری شده و تصاویری از مراسم عزاداری عاشورا و تاسوعا را نشان می‌دهد.
موضوع این فیلم، مستقیماً به وقایع کربلا مربوط نمی‌شود اما داستان فیلم به‌گونه‌ای است که از یکجایی به بعد موضوع و داستان فیلم به وقایع کربلا گره می‌خورد و مخاطب با صحنه‌هایی که یادآور عاشورا و تاسوعای حسینی است، مواجه می‌شود. در فیلم سینمایی «عصر روز دهم»، نقش اصلی فیلم که دکتر مریم شیرازی نام دارد، با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و در این میان تصمیم به جست‌وجو برای یافتن خواهر گمشده‌اش می‌گیرد. او در این جست‌وجو با فضای عزاداری عاشورا در کربلا مواجه شده و تحت‌تاثیر این فضا قرار می‌گیرد.
این فیلم همچنین به نوعی ادای دین و احترام کارگردان به مرحوم رسول ملاقلی‌پور است؛ دلیلش را محمدی تهیه کننده اثر این‌گونه بیان می‌کند: «اواخر سال ۸۵ بود که رسول ملاقلی‌پور به کربلا سفر کرد تا برای فیلمنامه‌ای که قصد ساختش را داشت لوکیشن‌هایی را بازدید کند و آن سفر اگرچه به تهیه مستندی با نام «شش گوشه عرش» منجر شد، اما دیگر برای ساخت فیلم تکرار نشد و او نیمه اسفند همان سال درگذشت.»
این فیلمساز دفاع‌مقدسی و اجتماعی سینمای ایران طبق اظهاراتی که پسرش - علی ملاقلی‌پور - داشته، با توجه به ارادتش به امام حسین (ع) و علاقه به ساخت اثری درباره سیدالشهدا، به دنبال تولید فیلمی درباره شرایط آدم‌های بعد از جنگ بوده و چون یکی از شخصیت‌ها در عراق زندگی می‌کرد، لازم بود فیلم به‌گونه‌ای روایت شود که به حادثه کربلا هم اشاره داشته باشد. با درگذشت رسول ملاقلی پور و ناتمام ماندن پروژه، مجتبی راعی دو سال بعد «عصر روز دهم» را ساخت که البته فقط ایده و خط داستانی‌اش برگرفته از همان فیلمنامه زنده‌یاد ملاقلی‌پور بود. البته ملاقلی‌پور پیش از درگذشتش، نسبت به واقعه کربلا و سیدالشهدا با ساخت فیلم‌هایی چون «پرواز در شب» و «افق» که هردو به نوعی به وقایع کربلا مرتبط هستند، ادای دِین و عشق خود را نسبت سیدالشهدا (ع) ابراز کرده بود.
هانیه توسلی، احمد مهران‌فر، آفرین عبیسی، سلیمه رنگزن، زهره حمیدی، عبدالرضا الطائی و... از بازیگرانی هستند که در فیلم سینمایی عصر روز دهم ایفای نقش داشته‌اند.
شور عاشقی
جدیدترین اثر سینمای ایران با محوریت عاشورا و محرم، فیلم «شور عاشقی» به نویسندگی و کارگردانی داریوش یاری است که در چهل و دومین جشنواره فیلم فجر اکران شد. داستان این فیلم درباره کاروان اسرای کربلاست که از کوفه تا شام حرکت می‌کنند و در میان کاروان، سلما زنی است که مأمور می‌شود پیام‌رسان کاروان اسرای کربلا و حضرت زینب (س) باشد و با آگاهی‌دادن به آدم‌هایی که توسط شمر و ماموران فریب خورده‌اند، آنها را روشن کند تا حقیقت در میان آنها آشکار شود. در این فیلم سینمایی چهره‌هایی مانند شهره موسوی، پیام احمدی‌نیا، مهدی زمین‌پرداز، سیامک صفری، نادر فلاح، علیرضا استادی، بهرام ابراهیمی و... نقش‌آفرینی داشته‌اند.
چرا فیلمسازان سراغ سوژه عاشورا و کربلا نمی‌روند؟
پنج فیلمی که در اینجا به صورت مختصر به آنها پرداختیم و معرفی کردیم، تنزدیکاً جزو شناخته شده‌ترین آثار سینمایی با موضوع عاشورا هستند و با نگاهی به تاریخ ساخت و تولید آنها می‌توان به خوبی متوجه شد که چقدر روند پرداختن به این سوژه کند و آرام است. اما چرا به موضوعی به این بااهمیتی کمتر پرداخته می‌شود؟
واقعیتش این است که سراغ سوژه بزرگ رفتن جرئت و جسارت می‌خواهد و گاهی بزرگی یک سوژه آنقدر چشمگیر است که آدم‌ها ترجیح می‌دهند اصلاً سمت آن نروند، به خصوص وقتی سیستم نظارت و تصمیم‌گیری هزاران اما و اگر برای پرداختن به چنین سوژه‌هایی دارد؛ در مورد وضعیت تئاتر هم این شرایط حاکم بود که کارگردانان تئاتری از ترس سانسور و سختگیری و اینکه نتوانند کاری در خور واقعی سوژه کنند، ترجیح دادند کلاً سراغ آن نروند.
به‌عنوان مثال حساسیت‌های مذهبی درباره سوژه کربلا آنقدری است که فیلمی مثل «رستاخیز» فقط یکروز اکران می‌شود و بعد از دوسال همان فیلم به شکل دیگری به نمایش در می‌آید و مورد دیگر اینکه نبودن سازوکار مناسب و نظارت حرفه‌ای درباره چنین موضوعاتی، خیلی‌ها را از ساختن فیلم‌های اینچنینی منصرف می‌کند.
عامل دیگر اما نبود سرمایه‌گذاری جدی و حرفه‌ای برای ساخت آثار است. فیلم تاریخی و مذهبی پرهزینه است و نهادهای فرهنگی اغلب ترجیح می‌دهند بودجه را صرف پروژه‌های کم‌خطرتر کنند. درنتیجه پروژه‌هایی که آغاز می‌شوند یا به پایان نمی‌رسند یا از نظر کیفی رضایت‌بخش نیستند. همچنین ضعف در فیلمنامه‌نویسی و عدم‌استفاده از نیروهای متخصص بین‌المللی باعث می‌شود حتی اگر فیلمی ساخته شود، نتواند مخاطب جهانی را جذب کند. در حالی که عاشورا می‌تواند زبان مشترک مظلومیت و مقاومت برای تمام انسان‌ها باشد، محدود ماندن آن به زبان شعاری و رویکرد صرفاً تبلیغی، پیام آن را محدود می‌سازد. در نهایت تا زمانی که نگاه هنرمندانه، جهانی و در عین حال وفادار به روح حماسه عاشورا شکل نگیرد و حمایت دولتی از ساخت فیلم‌هایی با این موضوع صورت نگیرد، نباید انتظار داشت فیلمی در سطح «مختارنامه» یا «روز واقعه» درباره کربلا ساخته شود؛ چه برسد به اثری در حد و اندازه سینمای جهانی.