آگاه: پژوهشی تازه در مقطع دکترای تخصصی سم‌شناسی داروشناسی نشان داده است که برخی داروهای ضدافسردگی، مانند سیتالوپرام و سرترالین، نه‌تنها بر ارتباطات عصبی اثر می‌گذارند، بلکه بیان ژن‌های مرتبط با افسردگی را هم تغییر می‌دهند؛ ژن‌هایی که پیش از درمان خاموش بودند و حالا به کمک دارو فعال شده‌اند. محمدحسین قهرمانی، استاد داروشناسی و سم‌شناسی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران و متخصص داروسازی و داروشناسی مولکولی، به تشریح دستاوردهای مرتبط با این موضوع پرداخته است.
طرح دارودرمانی با داروهای افسردگی چیست؟
یک پژوهش دانشگاهی، تاثیر داروهای ضدافسردگی بر ژن‌های موثر در بهبود بیماری افسردگی را موردبررسی قرار داده است؛ در واقع این طرح با هدف مشخص‌سازی سازوکارهای موثر داروهای ضدافسردگی، فراتر از تغییرات ارتباطات بین‌عصبی، به بررسی نقش تغییرات ژنتیکی و اپی‌ژنتیکی در روند بهبودی بیماران پرداخته است.
در این مطالعه، گروهی از افراد که افسردگی آنها توسط پزشک تشخیص داده شده بود، پیش از آغاز درمان دارویی مورد آزمایش قرار گرفتند. سپس پس از آغاز مصرف دارو، نمونه‌گیری مجدد انجام و سطح بیان پنج ژن موثر در فرآیند افسردگی و بهبودی مورد ارزیابی قرار گرفت. بر اساس یافته‌ها، برخی از ژن‌های بررسی‌شده پیش از درمان در وضعیت غیرفعال یا اصطلاحا خاموش بودند، اما پس از مصرف داروهای ضدافسردگی مانند سیتالوپرام و سرترالین، چهار ژن از پنج ژن موردبررسی افزایش بیان نشان دادند. این ژن‌ها شامل دو ژن مرتبط با فاکتورهای رشد عصبی و دو ژن مرتبط با ارتباطات بین‌عصبی بودند.
افزایش بیان این ژن‌ها نشان داد که داروهای ضدافسردگی، نه‌تنها عملکرد سیناپسی را بهبود می‌بخشند، بلکه ژن‌های مرتبط با عملکرد عصبی را نیز فعال کرده و موجب بهبود علائم افسردگی می‌شوند. یکی از محورهای کلیدی این پژوهش، بررسی اثرات اپی‌ژنتیکی داروهای ضدافسردگی در استفاده طولانی‌مدت بود. یافته‌ها حاکی از آن است که مصرف مداوم داروها به مدت سه تا چهارماه می‌تواند باعث روشن و فعال‌شدن ژن‌هایی شود که پیش‌تر غیرفعال بوده‌اند، بدون آنکه ساختار ژنتیکی فرد دچار تغییر اساسی شود. این نتایج بیانگر آن است که داروهای ضدافسردگی تنها از طریق بهبود ارتباطات عصبی عمل نمی‌کنند، بلکه با تاثیر بر بیان ژن‌ها و مکانیسم‌های اپی‌ژنتیکی، نقش موثری در روند درمان افسردگی ایفا می‌کنند؛ این یافته می‌تواند چشم‌انداز تازه‌ای در درک علمی از عملکرد داروهای ضدافسردگی و توسعه درمان‌های شخصی‌سازی‌شده فراهم کند.
در این طرح امکان پایش تاثیر داروهای ضدافسردگی از طریق بررسی ژن‌ها وجود دارد
نتایج یک مطالعه علمی در مقطع دکترای تخصصی سم‌شناسی داروشناسی نشان داد که تاثیر داروهای ضدافسردگی مانند سیتالوپرام و سرترالین، تنها به بهبود ارتباط‌های بین‌عصبی محدود نمی‌شود، بلکه این داروها می‌توانند بیان ژن‌های مرتبط با افسردگی را نیز تغییر دهند. در این پژوهش ابتدا افراد مبتلا به افسردگی، با تشخیص قطعی پزشک، وارد مطالعه شدند. پیش از شروع دارودرمانی، نمونه‌گیری اولیه از بیماران انجام شد و بیان پنج ژن کلیدی بررسی شد. سپس پس از چند ماه مصرف دارو، نمونه‌گیری مجدد انجام گرفت. نتایج نشان داد که چهار ژن از این پنج ژن، پس از مصرف داروهای ضدافسردگی، افزایش بیان داشته‌اند. این ژن‌ها شامل فاکتورهای رشد عصبی و ژن‌های دخیل در ارتباط‌های عصبی بودند.
روشن و خاموش‌شدن ژن‌ها با دارو و سبک زندگی امکان‌پذیر است
مطالعه همچنین نشان داد که مصرف این داروها باعث فعال‌شدن برخی ژن‌ها در بدن بیماران شده است؛ ژن‌هایی که پیش از درمان، خاموش و غیرفعال بودند. با این حال تنها دارو نیست که در روشن و خاموش‌شدن ژن‌ها نقش دارد؛ عوامل دیگری نظیر سبک زندگی، تغذیه، اضطراب و شرایط روانی نیز در بروز تغییرات ژنتیکی موثرند. به گفته پژوهشگران این طرح، نتایج به‌دست‌آمده امیدبخش است و نشان می‌دهد اگر بتوان شرایطی فراهم کرد که ژن‌های موثر در بهبود افسردگی به‌صورت کنترل‌شده فعال شوند، امکان درمان موثرتر و سریع‌تر بیماری افسردگی وجود خواهد داشت.
مطالعه گسترده‌تر برای تایید نتایج در این طرح وجود دارد
در مرحله نخست، این مطالعه با حدود ۹۰ نفر آغاز شد، اما به دلیل عدم مراجعه برخی بیماران در مراحل بعدی نتایج نهایی بر روی ۴۵ تا ۵۰ بیمار نهایی تحلیل شد. هم‌اکنون تیم پژوهشی در حال طراحی یک مطالعه گسترده‌تر است تا نتایج به‌دست‌آمده را در جمعیت بزرگ‌تری بررسی کرده و تعداد بیشتری از ژن‌های مرتبط با افسردگی را نیز وارد بررسی کند.
این طرح می‌تواند گامی به‌سوی تشخیص زودهنگام تاثیر داروهای ضدافسردگی باشد
یکی از یافته‌های قابل‌توجه این طرح آن است که می‌توان به جای انتظار چندماهه برای مشاهده بهبود روانی بیماران، با بررسی منظم نمونه‌های خون و بررسی بیان ژن‌ها، به‌صورت علمی و عینی متوجه شد که آیا داروی تجویزشده موثر بوده یا خیر. این روش می‌تواند راه را برای پایش زودهنگام اثربخشی درمان افسردگی هموار کند. درصورتی‌که تغییرات ژنی مثبت در ماه‌های نخست مشاهده نشود، می‌توان پیش از هدررفتن زمان، نوع دارو یا دوز آن را تغییر داد و روند درمان را اصلاح کرد.
آیا درمان شخصی‌سازی‌شده افسردگی با رویکرد ژنتیکی امکان‌پذیر است؟
پژوهشگران این طرح با هدف درک عمیق‌تر از عملکرد داروهای ضدافسردگی، به بررسی نقش تغییرات ژنتیکی و اپی‌ژنتیکی در روند درمان بیماران افسرده پرداختند. این مطالعه نه‌تنها اثرات مثبت داروهای ضدافسردگی بر ژن‌های مرتبط با عملکرد عصبی را اثبات کرد، بلکه به‌طور غیرمستقیم بر اهمیت درمان فردمحور یا همان پرسونالایز مدیسین در حوزه روان‌پزشکی تاکید داشت.
عوارض داروهای ضدافسردگی چیست؟
مطابق یافته‌ها و تحلیل‌های انجام‌شده، همانند بسیاری از داروهای دیگر، مصرف داروهای ضدافسردگی نیز با عوارض احتمالی همراه است. شدت و نوع این عوارض، بسته به نوع دارو و دوز مصرفی متفاوت است. به گفته محققان، یکی از رویکردهای نوآورانه در درمان، بررسی ژنتیکی هم‌زمان با مصرف دارو است. این روش می‌تواند به تعیین دوز موثر پیش از بروز عوارض کمک کند و در نتیجه خطر بروز مشکلات جانبی را به حداقل برساند.
آیا شناخت دقیق افسردگی پیش از تجویز دارو الزام دارد؟
یکی از چالش‌های مهم در مسیر درمان افسردگی، تشخیص صحیح این اختلال است. برخی افراد صرفا دارای ویژگی‌های شخصیتی درون‌گرایانه هستند، نه مبتلا به افسردگی بالینی. در روند تشخیص استفاده از پرسش‌نامه‌های روان‌پزشکی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. بر اساس این پرسش‌نامه‌ها، روان‌پزشک می‌تواند شدت افسردگی را در چندین سطح طبقه‌بندی کند. سطوح ابتدایی افسردگی معمولا با اصلاح سبک زندگی و کاهش عوامل استرس‌زا بهبود می‌یابد؛ اما از یک مرحله به بعد، دارودرمانی اجتناب‌ناپذیر است. در مواردی نیز به دلیل زمینه‌های ژنتیکی یا خانوادگی، بیماران ناچار به مصرف مستمر دارو برای پیشگیری از عود علائم هستند.