آگاه: در واقع، معماری ایرانی به ما می‌آموزد که چگونه می‌توان با هماهنگی با طبیعت، به جای مقابله با آن، به آسایش پایدار دست یافت. بازخوانی این اصول کهن در قالب طراحی‌های مدرن پایدار، نه‌تنها یک انتخاب بلکه یک ضرورت راهبردی برای مدیریت بحران انرژی در عصر حاضر است. این معماری نشان می‌دهد که پاسخ بسیاری از چالش‌های مدرن، در گنجینه دانش بومی نهفته است.
ریشه‌های معماری ایرانی
نوید احمدی، معمار جوان، با نگاهی عمیق به ریشه‌های معماری ایرانی اشاره می‌کند و می‌گوید: «برای تلفیق معماری سنتی و مدرن، پیش از هر چیز باید درک دقیقی از هر دو داشته باشیم. هویت فضایی معماری سنتی ایران، در پیدا کردن مسیری برای آسوده‌زیستی نهفته است. این معماری، باتوجه‌به تنوع اقلیمی و تغییرات آب‌وهوایی فصول مختلف، راهکارهایی منطقی و سازگار برای تامین آسایش ارائه داده است. به‌عنوان‌مثال، در فلات مرکزی ایران که بیش از نیمی از سال بارندگی ندارد، خانه‌های چهارفصل با ساختار درون‌گرا، کاملا با شیوه زندگی مردم و شرایط خاص اقلیمی هماهنگ شده‌اند. یا در نوار شمالی و سواحل خزر، خانه‌های برون‌گرا با غلام‌گرد (فضایی ایوان‌مانند و ستون‌دار) امکان تهویه طبیعی در هوای مرطوب را فراهم می‌کردند.»
هویت معماری در کالبد
او تاکید می‌کند: «هویت معماری در کالبد جست‌وجو می‌شود، نه در ظاهر. معماری سنتی ایران، معماری‌ای پایدار و همسو با اقلیم، فرهنگ و بستر است؛ جایی که بنا بر موقعیت مکانی و نوع خاک، آجر ماده اصلی دیوارهاست و در منطقه‌ای که سنگ فراوان است، دیوارها به صورت سنگ‌چین ساخته می‌شوند.»
احمدی در پاسخ به پرسش درباره نقش عناصر معماری سنتی در صرفه‌جویی انرژی می‌افزاید: «یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مشترک در همه اقلیم‌های ایران، زمینه‌گرایی است که به کاهش مصرف انرژی منجر می‌شود. به‌عنوان نمونه، در اقلیم گرم و خشک، خاک حاصل از حفر گودال‌باغچه برای تولید خشت استفاده می‌شد. خانه بروجردی‌ها نمونه خوبی است: حیاط خانه پایین‌تر از سطح زمین و کوچه قرار گرفته تا آب قنات به‌راحتی به باغچه برسد و همچنین با قرارگیری بخشی از ساختمان در زمین، تبادل حرارت کاهش و نوسان دما کمتر شود. حتی مصالحی مانند خشت و آجر که در فلات ایران فراوان‌اند، نقش مهمی در تعدیل دمای داخلی دارند؛ چرا که دیر گرم شده و دیر حرارت را از دست می‌دهند.»
او با اشاره به الهام‌گیری دیگر کشورها از معماری ایرانی ادامه می‌دهد: «متاسفانه کشورهای همسایه از عناصر معماری ما بهتر استفاده می‌کنند. پروژه شهر مصدر در امارات، نمونه‌ای برجسته از به‌کارگیری بادگیرهای الهام‌گرفته از معماری ایران است؛ نه برای تزیین، بلکه برای دستیابی به تهویه طبیعی و صرفه‌جویی در انرژی. ما در زادگاه این دانش، یا آن را فراموش کرده‌ایم یا فقط به‌عنوان یادگاری نوستالژیک به آن نگاه می‌کنیم.»
طراحی زیست‌اقلیمی
احمدی در تعریف معماری اقلیمی می‌گوید: «طراحی زیست‌اقلیمی یعنی توجه به شرایط محیطی برای ایجاد تعادل و رفع نیازهای سکونت. امروزه با منابع محدود، توسعه شهری باید بر اصول پایداری استوار باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این میراث بهره ببرند. در شرایطی که ساخت‌وساز یکی از پرمصرف‌ترین بخش‌هاست، رویکردهای اقلیمی و پایدار، راه نجات هستند.» او درباره موانع بازگشت به معماری سنتی توضیح می‌دهد: «نگاه سطحی به اصالت و هویت، بزرگ‌ترین مانع بود. وقتی معماری سنتی صرفا در آجر یا رنگ فیروزه‌ای دیده می‌شود، درک نادرستی از کالبد شکل می‌گیرد. تغییر سبک زندگی و سلایق بازاری نیز به حذف تدریجی الگوهای هوشمند سنتی انجامیده است.» اما احمدی با امیدواری می‌افزاید: «هنوز هم می‌توان از مصالح بومی بهره گرفت و معماری‌ای خلق کرد که نه‌تنها مصرف انرژی را کاهش دهد، بلکه آرامش را به انسان بازگرداند. معماری فقط چیدمان آجر و چوب نیست؛ بخشی از خاطرات، احساسات و ناخودآگاه جمعی ماست. فضاهای سنتی، حافظه زنده انسان‌ها هستند. مثلا ارسی‌ها فقط عنصر تزیینی نبودند؛ آنها بازی نور و احساس بودند و با رنگ‌های مختلف، حال‌وهوای فضای داخلی را در ساعات روز تغییر می‌دادند. این احساس تعلق ریشه در ناخودآگاه جمعی ما دارد؛ همان‌طور که یونگ می‌گوید، برخی فضاها و فرم‌ها به‌طور ناخودآگاه برایمان آشنا و آرامش‌بخش هستند. معماری سنتی ایران پیش از کارایی، به انسان و حس زیستن توجه داشته است.»
مدیریت انرژی با تکنولوژی ایرانی
کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس به شکل گسترده‌ای از اصول معماری ایرانی برای مدیریت انرژی بهره می‌گیرند.
امارات متحده عربی:
شهر مصدر با بادگیرهای مدرن‌شده
استفاده از حیاط مرکزی در ساختمان‌ها
قطر:
به‌کارگیری آجرهای عایق سنتی
استفاده از بادگیرهای مدرن
عمان:
سیستم‌های تهویه بر اساس بادگیرهای ایرانی
معماری زیرزمینی الهام گرفته از گودال‌باغچه
عربستان سعودی:
پروژه NEOM با الهام از معماری ایرانی
دیوارهای ضخیم با ظرفیت حرارتی بالا
کویت:
پنجره‌های مشبک مشابه ارسی‌های ایرانی
سیستم‌های تهویه غیرفعال
توضیح: این کشورها با تلفیق معماری سنتی ایرانی و فناوری مدرن، مصرف انرژی را به طور چشمگیری کاهش داده‌اند.
فناوری نوین ،جایی در تاریخ ایران
معماری سنتی ایران یک سامانه هوشمند یکپارچه است که راهکارهای عملی برای مقابله با بحران انرژی ارائه می‌دهد. این معماری با بهره‌گیری از اصولی کهن، سرمایش و گرمایش طبیعی را بدون مصرف انرژی فراهم می‌کند.
بادگیرها به عنوان سامانه‌های ترمودینامیکی پیشرفته، با استفاده از اختلاف فشار و اثر ونتوری، هوای خنک را به داخل هدایت و هوای گرم را خارج می‌کنند. حیاط مرکزی نیز به عنوان مبدل حرارتی طبیعی عمل کرده و با استفاده از تبخیر آب حوض و تعرق گیاهان، دمای هوا را تا ۱۰ درجه کاهش می‌دهد.
در زمینه گرمایش، جهت‌گیری ساختمان بر اساس محور شرقی - غربی امکان جذب حداکثر انرژی خورشیدی در زمستان را فراهم می‌آورد. دیوارهای ضخیم خشتی و گلی مانند باتری‌های حرارتی عمل کرده و با ذخیره‌سازی گرما در روز و آزادسازی تدریجی آن در شب، تعادل دمایی ایجاد می‌کنند.
مصالح بومی مانند خشت و آجر به عنوان عایق‌های طبیعی، نوسان دمایی را کاهش داده و شرایط آسایش حرارتی پایدار ایجاد می‌کنند. این معماری با ایجاد سایه‌بان‌های طبیعی و استفاده از پنجره‌های ارسی، نور طبیعی را به صورت غیرمستقیم و فاقد خیرگی به فضاها هدایت می‌کند. معماری سنتی ایران نشان می‌دهد که پایدارترین انرژی، انرژی‌ای است که مصرف نمی‌شود. این دانش کهن می‌تواند الهام‌بخش طراحی‌های معاصر برای ایجاد ساختمان‌های کم‌مصرف و هماهنگ با محیط‌زیست باشد.
ویژگی معماری سنتی ایران
سرمایش غیرفعال
المان‌هایی مانند بادگیر (سیستم تهویه طبیعی بدون مصرف برق)، حیاط مرکزی (ایجاد میکروکلیمای خنک با استفاده از سایه، حوض و تبخیر طبیعی) و دیوارهای ضخیم نیاز به کولرهای گازی را به حداقل می‌رسانند.
مصالح بومی
به‌کارگیری خشت، آجر و کاهگل که دارای ظرفیت حرارتی بالا و خاصیت عایقی طبیعی هستند، باعث کاهش مصرف انرژی در هر دو فصل سردوگرم می‌شود.
گرمایش غیرفعال
بهره‌گیری از گودال‌باغچه (استفاده از حرارت ثابت زیرزمین)، جهت‌گیری جنوبی ساختمان (جذب انرژی خورشیدی) و بادشکن‌های طبیعی (کاشت درختان) وابستگی به بخاری‌های برقی و گازی را کاهش می‌دهد.
بهینه‌سازی روشنایی
با استفاده از حیاط مرکزی و روزن‌های هوشمند، نور طبیعی به طور یکنواخت در فضا توزیع شده و نیاز به روشنایی مصنوعی در طول روز از بین می‌رود.