آگاه: رهبر انقلاب اسلامی در دیدار رئیس، مدیران، پژوهشگران و محققان جهاددانشگاهی در خردادماه ۱۳۹۳، مهم‌ترین ویژگی جهاد دانشگاهی را برخورداری از نیروی جوان و در عین حال متخصص و دارای تفکر جهادی برشمردند و گفتند: «جهاد دانشگاهی، نهادی مهم است زیرا هم با دانشگاه به‌عنوان سنگر علم و مرکز پیشرفت علمی کشور مرتبط است و هم دارای تلاش جهادی است و در مقابل موانع و مزاحمت‌ها از حرکت نمی‌ایستد.»
جهاد دانشگاهی امروز، نهادی است گسترده با ده‌ها سازمان، پژوهشکده، خبرگزاری (ایسنا و ایکنا) و مراکز آموزشی که در سراسر کشور پراکنده شده‌اند. این گسترش اگر چه نشان از موفقیت‌های بزرگ دارد، اما در نگاهی انتقادی به‌تدریج ماهیت چابک و انقلابی اولیه را تحت‌الشعاع قرار داده است. امروز این سوال مطرح می‌شود که آیا «جهاد دانشگاهی» همچنان جهادی است یا به سازمانی بوروکراتیک با فرآیندهای اداری پیچیده تبدیل شده است؟ این متن تلاشی است برای بررسی این پرسش، با نگاهی به گذشته درخشان و نقدی منصفانه به حال و آینده این نهاد:
تصویری از دیروز و امروز
جهاد دانشگاهی در تاریخ ۱۶ مرداد ۱۳۵۹، یعنی چندماه پس از فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی، با هدف به‌کارگیری نیروهای جوان و دانشجویان در پیشبرد اهداف انقلاب فرهنگی شکل گرفت. هدف اولیه این نهاد، مشارکت در مدیریت دانشگاه‌ها، انجام فعالیت‌های فرهنگی و تحقیقاتی و اسلامی‌سازی فضای دانشگاهی بود. این دوران، اوج درگیری‌های فرهنگی و سیاسی در دانشگاه‌ها بود و جهاد دانشگاهی به‌عنوان بازوی اجرایی ستاد انقلاب فرهنگی، نقشی کلیدی در ساماندهی این فضا ایفا کرد. در سال‌های بعد، با بازگشایی دانشگاه‌ها و پایان دوران جنگ تحمیلی، وظایف جهاد دانشگاهی دستخوش تغییر و تحول شد. در سال ۱۳۶۵، اساس‌نامه این نهاد بازنگری شد و وظیفه مشارکت در مدیریت دانشگاه‌ها حذف شد.
وظیفه اصلی «تحقیقات علمی» و «فعالیت‌های فرهنگی» به‌عنوان ماموریت‌های اصلی آن تثبیت شدند. این تغییر نشان از بلوغ نهاد و حرکت به سمت تخصصی‌ترشدن داشت. اما نقطه عطف بزرگ در سال ۱۳۶۹ رخ داد، جایی که شورای عالی انقلاب فرهنگی با تصویب مصوبه‌ای، جهاد دانشگاهی را به‌عنوان «پلی میان دانشگاه و بخش صنعت و خدمات کشور» معرفی کرد. این تغییر برای‌گیری اصلی جهاد را به سمت حل مسائل کاربردی کشور سوق داد. از آن زمان جهاد دانشگاهی با راه‌اندازی پژوهشکده‌ها، مراکز تحقیقاتی و سازمان‌های متعدد، حوزه‌های مختلفی ازجمله پزشکی، فنی - مهندسی، کشاورزی و علوم‌انسانی را در برگرفت و به‌مرور به نهادی عمومی و غیردولتی تحت نظارت شورای عالی انقلاب فرهنگی تبدیل شد.
دستاوردها ؛ از رویا تا واقعیت
جهاد دانشگاهی در طول تاریخ خود، کارنامه‌ای پر از دستاوردهای مهم و اثرگذار دارد که برخی آنها نقش انکارناپذیری در پیشرفت علمی کشور ایفا کرده‌اند. این دستاوردها را می‌توان در چند حوزه کلیدی دسته‌بندی کرد:
پژوهش‌های پیشرو در حوزه پزشکی
یکی از درخشان‌ترین کارنامه‌های جهاد دانشگاهی، تاسیس پژوهشگاه رویان است. رویان، از یک مرکز کوچک در سال ۱۳۷۰، به یکی از معتبرترین مراکز تحقیقاتی در سطح منطقه و جهان در زمینه سلول‌های بنیادی، درمان ناباروری و شبیه‌سازی تبدیل شد. موفقیت‌های این پژوهشگاه در تولید اولین گوسفند شبیه‌سازی‌شده در خاورمیانه (رویانا) در سال ۱۳۸۵ و دستاوردهای چشمگیر در درمان ناباروری، نام جهاد دانشگاهی را در سطح بین‌المللی مطرح کرد. پژوهشگاه ابن‌سینا نیز - در سال ۱۳۷۷ به‌عنوان یک پژوهشکده کوچک در جهاد دانشگاهی آغاز به کار کرد- با تمرکز بر پزشکی تولیدمثل و سلول‌های بنیادی، در این حوزه خوش درخشیده است.
پروژه‌های فناورانه و صنعتی
جهاد دانشگاهی پیرو شعار «پیوند دانشگاه و صنعت»، پروژه‌های مهمی را در حوزه‌های فنی - مهندسی به ثمر رساند. ازجمله این پروژه‌ها می‌توان به طراحی و ساخت ماهواره‌های دانشجویی، تولید صنعتی برخی تجهیزات نفتی و گازی و بومی‌سازی قطعات و دستگاه‌های حساس اشاره کرد. این نهاد در بسیاری از موارد، به‌عنوان مجری پروژه‌هایی عمل کرد که بخش خصوصی یا دولتی توان یا تمایلی به انجام آنها نداشتند و ریسک‌پذیری جهاد، راه را برای ورود به این حوزه‌ها گشود.
کارآفرینی و اشتغال‌زایی
با افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، جهاد دانشگاهی با تاسیس مراکز کارآفرینی و ارائه آموزش‌های مهارتی، تلاش کرد تا فاصله میان دانش تئوری و نیاز بازار کار را کم کند. برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی، مشاوره شغلی و حمایت از کسب‌وکارهای نوپا، ازجمله فعالیت‌هایی بود که در این راستا صورت گرفت. همچنین برگزاری آزمون‌های استخدامی و همکاری با دستگاه‌های دولتی و خصوصی، جهاد را به یکی از مهم‌ترین نهادهای واسط در بازار کار تبدیل کرد.
فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای
تاسیس خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در سال ۱۳۷۸ یکی دیگر از اقدامات شاخص جهاد دانشگاهی است. ایسنا با رویکردی متفاوت از رسانه‌های دولتی و خصوصی، به یکی از مهم‌ترین منابع خبری کشور تبدیل شد. این خبرگزاری با اتکا به نیروی جوان و دانشجویی، فضایی را برای انتشار اخبار از دل دانشگاه‌ها و جامعه فراهم کرد. راه‌اندازی خبرگزاری ایکنا نیز در حوزه فعالیت‌های قرآنی، از دیگر اقدامات فرهنگی این نهاد است. همچنین جهاد دانشگاهی در زمینه انتشارات، برگزاری مناظرات دانشجویی و حمایت از طرح‌های فرهنگی، نقش فعالی داشته است.
از جهاد تا روزمرگی
با وجود تمام موفقیت‌ها، امروز جهاد دانشگاهی با چالش‌ها و انتقاداتی روبه‌رو است که برخی آنها ناشی از بزرگ‌شدن و تغییر ماهیت این نهاد است. منتقدان معتقدند که جهاد دانشگاهی از آن روحیه انقلابی و چابکی اولیه فاصله گرفته و در دام بروکراسی و روزمرگی گرفتار شده است. کاهش روحیه جهادی و افزایش بروکراسی از مهم‌ترین انتقادات به این نهاد است. در گذشته جهاد دانشگاهی با تکیه بر نیروی جوان، با سرعت و انعطاف‌پذیری بالا، پروژه‌های بزرگ را به انجام می‌رساند. اما امروزه، ساختار اداری این نهاد گسترش یافته و تصمیم‌گیری‌ها کندتر شده است. این امر منجر به کاهش کارایی و نوآوری در برخی بخش‌ها شده است. جمال رحیمیان، رئیس سازمان جهاد دانشگاهی تهران در روز گذشته پیرو این انتقاد به خبرگزاری ایرنا گفت: «دولتی‌کردن این نهاد انقلابی با قوانین دست‌وپاگیر و بروکراسی اداری مانعی برای جذب نخبگان مستعد است که با ماهیت، روحیه، فرهنگ و مدیریت جهادی منافات دارد.» این انتقاد به‌وضوح نشان‌دهنده شکاف میان انتظارات از یک نهاد «جهادی» و عملکرد فعلی در سطح یک سازمان دولتی بوروکراتیک است.
وابستگی مالی یا خوداتکایی؟
باوجوداینکه بخش عمده بودجه جهاد دانشگاهی از محل پروژه‌ها و فعالیت‌های خود تامین می‌شود (حدود ۹۵ درصد)، اما وابستگی به بودجه‌های دولتی و ساختارهای دولتی، این نهاد را تا حدودی از ماهیت اولیه خود دور کرده است.
علی منتظری، رئیس جهاد دانشگاهی در روزهای گذشته به مناسبت سالروز این نهاد درباره منابع تامین مالی جهاد گفته است: «بیش از ۷۵درصد هزینه‌های جهاد دانشگاهی از فروش محصولات فناورانه و خدمات تامین می‌شود. ۱۵ تا ۲۵درصد از هزینه‌ها در گذشته به‌صورت کمک از دولت‌ها تامین می‌شد که امروز این تامین به اشکال دیگری انجام می‌شود.» با این وجود، وابستگی برای انجام پروژه‌های سفارشی دولتی، در برخی موارد موجب می‌شود که جهاد دانشگاهی به جای تعریف پروژه‌های نوآورانه، به دنبال انجام پروژه‌های باشد که کمتر با رسالت اصلی آن همخوانی دارد. این امر به‌تدریج توان نوآوری و ریسک‌پذیری این نهاد را تضعیف کرده است.
وضعیت ارتباط با دانشگاه و دانشجویان
در سال‌های اولیه، جهاد دانشگاهی قلب تپنده فعالیت‌های دانشجویی بود؛ اما با گذشت زمان، این ارتباط کم‌رنگ‌تر شده است. بسیاری از دانشجویان امروزی، جهاد دانشگاهی را نه یک نهاد خودجوش و انقلابی بلکه یک سازمان دولتی یا نیمه‌دولتی می‌بینند که وظیفه برگزاری آزمون‌های استخدامی یا دوره‌های آموزشی را بر عهده دارد. این فاصله ازبین‌رفتن فرصت جذب و به‌کارگیری نیروهای جوان و مستعد را در پی داشته است. همچنین مدیریت جهاد دانشگاهی نیز در سال‌های اخیر با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است. تاخیر در برگزاری جلسات هیئت امنا و بلاتکلیفی در انتخاب رئیس، ازجمله مواردی است که به کاهش بازدهی و عملکرد این نهاد اشاره دارد. نمونه آن تاخیر مکرر در برگزاری جلسه هیئت امنا برای انتخاب رئیس این نهاد در زمان ریاست حمیدرضا طیبی بود که به گفته او موجب کاهش بازدهی جهاد دانشگاهی است. این نوع از مشکلات ساختاری، نشان از نیاز به بازنگری جدی در نحوه اداره این نهاد است.
درباره فرصت‌های پیشرو
جهاد دانشگاهی، یک نهاد انقلابی است که میراث‌دار یک گذشته درخشان است. از پژوهشگاه رویان گرفته تا اقدامات فرهنگی، دستاوردهای این نهاد قابل‌انکار نیست. اما برای آنکه جهاد دانشگاهی همچنان نقشی موثر و پیشرو در آینده علمی و فرهنگی کشور ایفا کند، باید به ریشه‌های خود بازشود.نخستین گام، احیای دوباره روحیه جهادی و دوری از بروکراسی زائد است. جهاد دانشگاهی باید دوباره به نهادی چابک و نوآور تبدیل شود که بتواند با انعطاف‌پذیری، به نیازهای روز کشور پاسخ دهد. دومین گام، تقویت ارتباط با دانشگاه‌ها و دانشجویان است. این نهاد باید به پناهگاهی برای ایده‌های نو و خلاقانه دانشجویان تبدیل شود، نه فقط یک مجری پروژه‌های دولتی. مهم‌تر اینکه دسترسی و اثرگذاری این نهاد به حوزه فرهنگ از طریق اقدامات موثر و ارتباط پایدار با دانشجویان و فرهنگ‌دوستان به‌کلی به حاشیه رفته و گویی از فهرست تعهدات آن خارج شده است. در نهایت، با بازنگری در ساختار مدیریتی و تمرکز بر ماموریت‌های اصلی، جهاد دانشگاهی می‌تواند دوباره به پلی قدرتمند میان دانش و عمل تبدیل شود و از روزمرگی و تکرار فاصله بگیرد. اگر این نهاد بتواند به این چالش‌ها پاسخ دهد، بدون شک آینده‌ای روشن‌تر در انتظار آن خواهد بود.
نظر شما