آگاه: در تقویم جهانی ۸ اکتبر روز جهانی کودک است، در تقویم ملی کشورمان هم بازه زمانی ۱۵ تا ۲۱ مهرماه به عنوان هفته ملی روز کودک تعریف شده و معمولا مراکز و موسسات مختلف حوزه کودک برنامه‌های متنوعی برای کودکان در نظر می‌گیرند تا بچه‌ها در این ایام حسابی از کودکی خود لذت ببرند اما خوب است که در میان این همه برنامه‌های رنگارنگ، برنامه فرهنگی هم در جهت تعریف کودکی برای خانواده‌ها برگزار شود تا با پیچیدگی‌های این طبقه سنی بیشتر آشنا شوند؛ البته لازمه تدارک چنین برنامه‌ای، به رسمیت شناخته شدن یا به عبارتی جدی گرفته شدن کودکان توسط نهادهای فرهنگی و آموزشی کشورمان است.
کودک، موجودی در ادامه بزرگسال
متاسفانه در فرهنگ کشور ما کودکی و نیازهای آن هنوز آن‌طور که باید شناخته نشده است. همین که هنوز مراکز بازی استاندارد، مسیرهای شهری و تفریحی مناسب، فیلم و تئاترهای متنوع و عواملی از این قبیل برای این طیف سنی وجود ندارد یعنی این طبقه سنی در برنامه‌ریزی‌های کشور جایی ندارد و در چنین وضعیتی، کودک در ادامه بزرگسال تعریف می‌شود.
در حوزه کتاب و ادبیات هم با اینکه در سال‌های اخیر تعداد ناشران فعال در حوزه کودک افزایش یافته و خوشبختانه با استقبال خوبی هم مواجه هستند اما هنوز ادبیات کودک دارای چالش‌های فراوانی است و لازمه حل بسیاری از این چالش‌ها، توافق بر سر یک تعریف مستقل از کودکی است. ناشران، نهادهای دولتی، خانواده‌ها، آموزش و پرورش و سایر مراکز حوزه کودک باید از خود بپرسند که آیا به این توافق رسیده‌اند که کودکی یک مفهوم مستقل، پویا و سیال است که باید به آن احترام گذاشت؟ آیا پذیرفته‌ایم که با یک مخاطب قدرتمند، صاحب فکر، صاحب تصمیم و اراده روبه‌رو هستیم؟ یا نه، ما هنوز فکر می‌کنیم که این موجود، این مفهوم، این سازه قدرتمند دارای اراده نیست؟ بسیاری از نویسندگان حوزه کودک چه در کتاب‌های آموزشی چه غیرآموزشی هنوز به مخاطب کودک باور ندارند. اینکه باید برای این رده سنی قدرت و اختیار در نظر بگیریم و به نظر می‌رسد تا وقتی یک توافق جمعی در این‌باره حاصل نشود بسیاری از چالش‌های این حوزه حل نمی‌شود.
بررسی سیر تاریخی مفهوم «کودکی» در ایران
تمام این چالش‌ها و ضعف‌هایی که درباره کودک و دوران کودکی در ایران گفتیم به یک دلیل برمی‌گردد و آن هم سیر تاریخی این مفهوم در دوران مختلف. شاید ندانید یا باورش برایتان سخت باشد اما در برخی دوران اصلا مفهومی تحت عنوان «کودکی» وجود نداشته است و به همین دلیل به عقیده بسیاری از پژوهشگران، «کودکی» محصول دوران مدرن است. در ایران در دوره تاریخ مشروطیت «کودکی» به معنایی که امروز تعبیر می‌شود وجود نداشته است و از دهه ۴۰ به بعد کودکی به معنای امروزی متولد شد و این یعنی مفهومی که ما آن را خیلی بدیهی می‌پنداریم هنوز در کشور ما یک مفهوم نوپاست که تنها ۶۰ سال از سن آن می‌گذرد.
حمیدرضا شاه‌آبادی، پژوهشگر حوزه تاریخ که سال‌های بسیاری از عمر خود را صرف پژوهش و نویسندگی در حوزه کودک کرده و مدت زمان زیادی هم مدیریت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را به عهده داشت در مورد سیر تاریخی مفهوم کودکی در ایران می‌گوید: اجازه دهید به معرفی سهراب در شاهنامه اشاره کنم. حتما شنیده‌اید که چگونه وقتی سهراب به دنیا می‌آید، فردوسی او را چنین توصیف می‌کند: «چو یک ماه شد، همچو یک سال بود / برش چون بر رستم زال بود / چو سه‌ساله شد زخم چوگان گرفت / به پنجم دل تیر و پیکان گرفت»
سهراب پنج‌ساله بود که برای خود پهلوانی بود و چو ۱۰ ساله شد، دیگر حریف نداشت. ببینید فردوسی چگونه یک قهرمان و پهلوانی را خلق می‌کند؛ اما دلش می‌خواهد سریع از دوران کودکی عبور کند. چرا؟ زیرا توجهی که باید به کودک شود، در آن زمان سطحی پایین از بزرگسالی و غیرقابل اعتنا و پذیرش از بزرگسالی است. برای اینکه ضربه آخر را بزنیم، بیایید اشاره‌ای به تعریف کودکی در معارف یا فرهنگ‌نامه «برهان قاطع» داشته باشیم. این اثر در قرن یازدهم هجری قمری، یعنی سال ۱۲ هجری، نوشته شده است. در «برهان قاطع»، معنی کودک به وزن «خوبک» چنین آمده است: غلام و نوکری که کوچک باشد و به حد بلوغ نرسیده است. برخی نیز می‌گویند کودک، غلام‌بچه‌ای است که بنده باشد و آزاد و مجاز. این بار تحقیرآمیز در قبالِ کودکی از کجا شکل گرفته و چگونه به وجود آمده است؟ خواهش می‌کنم به یک جامعه عقب‌افتاده فکر کنید؛ به مثلا روستایی دورافتاده با مردمی که تجربه‌ها و آگاهی بسیار کمی دارند. مردمی که ممکن است دو زمین خرید و فروش کنند و بدون اجازه ارباب نتوانند از آنجا خارج شوند، سواد خواندن و نوشتن ندارند و از زمانی که به دنیا می‌آیند، جز مجموعه‌ای از اطلاعات محدود و تجربه‌های محدود مرتبط با کشاورزی و دامداری چیز دیگری برایشان فراهم نمی‌شود. نهایتا وقتی که شب‌ها خسته و کوفته از سر زمین به خانه می‌آیند، ممکن است دور کرسی جمع شوند و دو افسانه برای یکدیگر تعریف کنند و با این قصه‌ها و افسانه‌ها به نوعی تبادل تجربه کنند. حال توجه بفرمایید که اگر کودکی در این جامعه به دنیا بیاید، خیلی زود هم‌سطح بزرگسالان می‌شود.
کودک؛ موجودی ناپایدار در ماقبل مشروطه
وی ادامه می‌دهد: در دوران ماقبل مشروطیت کودکان پایدار و پاینده نیستند. وقتی چیزی پایدار نباشد، دلبستگی به آن شایسته نیست. آنچه ما امروز برای فرزندان‌مان دلبستگی ایجاد می‌کنیم، در آن زمان اصلا وجود نداشته است. کودکان به سرعت جان خود را از دست می‌دهند و والدین سعی می‌کنند این فقدان را جبران کنند. به دلیل ناپایدار بودن کودکان، مشکلات بهداشتی، قحطی و مسائلی که عملا موجب می‌شود توجه به کودک وجود نداشته باشد. بچه‌ها رها هستند و آن توجهی که ما امروز به آنها می‌کنیم، در آن زمان وجود نداشته است.
این پژوهشگر حوزه تاریخ اضافه کرد: وقتی که اندیشه‌های مشروطیت شکل گرفت، روشنفکرانی که ریشه‌های‌شان به زمان عباس‌میرزا برمی‌گردد و سفر به اروپا را تجربه کرده بودند، آمدند و جریان تبادل فرهنگی با اروپا آغاز شد. نخستین سوالاتی که این افراد مطرح کردند، این بود که چرا ما عقب افتاده‌ایم؟ چرا کشور ما این‌گونه است؟ چرا ما آزادی نداریم؟ چرا رفاه نداریم؟ و چرا هم‌پایه کشورهای پیشرفته نیستیم؟ آنها شروع به اظهار نظر کردند و یکی از مواردی که همواره بر آن تاکید می‌کردند، این بود که ما به کودکان و به خودمان توجه نمی‌کنیم و این است که ما کودکان را آموزش نمی‌دهیم. اولین‌بار میرزا حسن‌خان رشدیه، نخستین مدرسه جدید را در ایروان (پایتخت ارمنستان) تاسیس می‌کند و به آموزش ایرانیانِ آنجا می‌پردازد. ناصرالدین شاه در سفر خود به اروپا از طریق ایروان بازمی‌گردد و رشدیه او را صدا می‌زند تا ببیند چه اقداماتی انجام داده‌اند. او مشاهده می‌کند که بچه‌ها چگونه به خوبی یاد گرفته‌اند. (نقل شده) «او به ناصر می‌گوید من آموزش خواندن و نوشتن را که به شکل معمول دو یا سه سال طول می‌کشد، در یک ماه انجام می‌دهم. بچه‌هایی که به این مدرسه می‌آیند، به سرعت خواندن و نوشتن را یاد می‌گیرند. ناصرالدین شاه ابراز خوشحالی کرده و می‌گوید: بیا با من برویم ایران.
در مسیر بازگشت، او دستور می‌دهد آن مدرسه را تخریب کرده و وسایلش را ضبط کنند؛ اما بارها میرزا حسن‌خان به تاسیس مدارس جدید ادامه می‌دهد تا اینکه این موضوع عادی می‌شود و در سال ۱۳۱۵ قمری شورای معارف شکل می‌گیرد. در زمان مظفرالدین شاه کار این شورا تشکیل مدارس جدید است.
تولد مفهوم کودکی در سال ۱۳۴۰
عبدالرحیم طالبوف از دیگر کسانی است که در تعریف مفهوم کودکی به معنای امروزی‌اش نقش مهمی داشته است. او کتابی به نام «احمد» دارد که در آن شیوه جدیدی از آموزش را رواج می‌دهد. بعدها، کم‌کم چیزهای دیگری اضافه می‌شود تا اینکه سال ۱۳۴۰ شمسی کودکی، به معنای امروزی‌اش متولد شد و نهادهایی با موضوع پشتیبانی از این مفهوم مثل کانون پرورش فکری ظهور کردند.
دانستن سیر تطور مفهوم «کودکی» از این جهت اهمیت دارد که ما ریشه‌های بی‌توجهی به موضوعات این حوزه را دریامی‌بیم و بهتر متوجه می‌شویم که کار در این حوزه بیش از هرچیز نیاز به فرهنگ‌سازی و نهادینه شدن برخی از مفاهیم دارد. ما پیش از فعالیت در بسیاری از حوزه‌های کودک باید ضرورت آن را بدانیم و بر سر یک‌سری تعاریف توافق نظر داشته باشیم تا کار درست انجام شود وگرنه تا ثریا می‌رود دیوار کج.
چند ویژه‌برنامه به مناسبت روز ملی کودک
فیلم‌تئاترهای نمایش‌های تولیدشده در مرکز تولید تئاتر کانون پرورش فکری همزمان با گرامی‌داشت هفته ملی کودک از ۱۵ تا ۲۱ مهر ۱۴۰۴ برای مخاطبان کودک و نوجوان اکران رایگان می‌شود.
نمایش‌های «ماهی» به نویسندگی ویدا قهرمانی و کارگردانی محمد حیدری‌مقدم، «اولی‌ها» به نویسندگی محسن زارعیان و کارگردانی ماندانا جعفری، «عقل صورتی یا مدادی که فقط مشق می‌نوشت» به نویسندگی و کارگردانی مهدی فرشیدی‌سپهر، «لافکادیو» به نویسندگی و کارگردانی امیر مشهدی‌عباس، «قصه نقلی» به نویسندگی و کارگردانی حسن دادشکر، «اگر گربه رو ببینم» به نویسندگی داوود کیانیان و کارگردانی کیومرث حقیقی و «دینگ دینگ و دنگ» به نویسندگی حامد زحمتکش و کارگردانی فاطمه خدابنده‌لو اکران آنلاین رایگان می‌شود.
تولید تئاتر بر اساس کتاب‌های منتشرشده کودک و نوجوان از جمله برنامه‌های مرکز تولید تئاتر کانون پرورش فکری است. این نمایش‌ها قرار است از روز ۱۵ تا ۲۱ مهر ۱۴۰۴ در پایگاه مجازی کانون به نشانی kpf.ir و سایت تیوال نمایش داده شود.
همچنین همزمان با روز جهانی کودک، مسابقه تلویزیونی «دو نقطه» در ویژه‌برنامه‌ای متفاوت، میزبان چهره‌های خاطره‌انگیز دوران کودکی مخاطبان خواهد بود.
در این ویژه‌برنامه، چهارشنبه ـ ۱۶ مهرماه ـ مجریان محبوب و ماندگار تلویزیون، گیتی خامنه و الهه رضایی و در ادامه پنج‌شنبه ـ ۱۷ مهر ـ مریم وطن‌پور و فاطمه امینی به عنوان سرگروه در کنار نوجوانان شرکت‌کننده حضور خواهند داشت. «دو نقطه» که این روزها با عنوان «فصل ایران» روی آنتن شبکه دو سیماست، با حضور ۸۰ گروه از نوجوانان دختر و پسر علاقه‌مند به ادبیات فارسی برگزار می‌شود و در هر قسمت، رقابت‌هایی پرهیجان میان شرکت‌کنندگان با سرگروهی چهره‌های شناخته‌شده سینما و تلویزیون جریان دارد.
«دو نقطه» محصول گروه اجتماعی ـ اقتصادی شبکه دو به تهیه‌کنندگی مجید ظریف و سیدمحمد صفدری و کارگردانی محمد پورصباغیان است.
مسابقه «دونقطه» سه‌شنبه تا جمعه حوالی ساعت ۲۲ از شبکه دو سیما پخش می‌شود و تکرار آن نیز فردای همان روز در ساعات سه بامداد، ۱۰:۳۰ صبح و ۱۴:۱۵ روی آنتن خواهد رفت.