آگاه: انرژی هسته‌ای نیز به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران در حقیقت مرحله دومی از انقلاب صنعتی است که متاسفانه وجوه نظامی و امنیتی بهره‌برداری از آن سبب شده سایر شئون فنی و کاربردی این مسئله مهم مورد غفلت و کم‌توجهی قرار بگیرد. در یادداشت حاضر تلاش خواهم کرد بخش کوچکی از کاربردهای این صنعت مهم در دیگر بخش‌های ضروری کشور را فهرست کرده و کمی از روایت نظامی از انرژی هسته‌ای فاصله بگیرم.
چرا تحریم؟
نخستین سوالی که باید هر شهروند ایرانی به آن عمیق فکر کند و از خود بپرسد این است که چرا غرب با بهانه‌جویی در زمینه انرژی هسته‌ای و مسائل مرتبط با آن به تقابل با ایران پرداخته است و آیا زمینه‌های مستعد دیگر مثل مسائل فرهنگی، باورهای دینی و ایدئولوژیک و حتی مسائل ژئوپلیتیکی وجود نداشت که بتواند بستر و موضوعی برای تقابل با نظام سیاسی مستقر در ایران شود؟ پاسخ به این سوال، ساده اما مهم، بخش اعظمی از گره‌های فکری موجود پیرامون ایران و مسائل مرتبط به آن را بازگشایی خواهد کرد.
الف ) کاربردهای غیرنظامی انرژی هسته‌ای
در ذهن بسیاری از مردم، انرژی هسته‌ای مترادف با سلاح، تهدید و تحریم است. اما در واقعیت، بخش عمده این فناوری در جهان در مسیرهای صلح‌آمیز و غیرنظامی به‌کار گرفته می‌شود؛ مسیری که می‌تواند ضامن سلامت، امنیت غذایی، توسعه پایدار و استقلال علمی کشورها باشد. در ادامه به مهم‌ترین حوزه‌های کاربردی انرژی هسته‌ای در عرصه غیرنظامی پرداخته می‌شود که در ایران نیز بخش‌های مهمی از این روندهای علمی درحال بهره‌برداری و استفاده است :
۱. پزشکی هسته‌ای
پزشکی هسته‌ای امروز یکی از پیشرفته‌ترین شاخه‌های پزشکی نوین است. در این حوزه از ایزوتوپ‌ها و مواد رادیواکتیو برای تشخیص، درمان و پایش بیماری‌ها استفاده می‌شود. روش‌هایی مانندPET و SPECT با دنبال کردن رد ایزوتوپ‌ها در بدن، امکان مشاهده دقیق فعالیت اندام‌ها را فراهم می‌کنند و در نتیجه تشخیص بیماری‌هایی چون سرطان، بیماری‌های قلبی و اختلالات مغزی بسیار سریع‌تر و دقیق‌تر انجام می‌شود. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۲۰۲۴، سالانه بیش از ۳۰ میلیون فرآیند پزشکی در جهان با استفاده از فناوری هسته‌ای انجام می‌شود و این رقم در حال افزایش است. تولید و بومی‌سازی «رادیوداروها» نیز از مهم‌ترین زمینه‌های استقلال علمی در نظام سلامت کشورهاست؛ چرا که این داروها عمر کوتاهی دارند و واردات آنها دشوار و پرهزینه است.
۲. کشاورزی، امنیت غذایی و صنایع غذایی
فناوری هسته‌ای در کشاورزی نقشی پنهان اما بنیادین دارد. در سال‌های اخیر با استفاده از پرتودهی و ایزوتوپ‌ها، بذرهایی با مقاومت بالا در برابر خشکی، آفات و تغییرات اقلیمی تولید شده‌اند. این روش که با نام «به‌نژادی جهشی» شناخته می‌شود، در همکاری مشترک FAO وIAEA در کشورهای متعددی به‌کار رفته و منجر به افزایش چشمگیر بهره‌وری و پایداری کشاورزی شده است. در صنایع غذایی نیز از پرتودهی برای ضدعفونی و افزایش ماندگاری مواد غذایی استفاده می‌شود؛ روشی که بدون افزودن مواد شیمیایی، از رشد باکتری‌ها جلوگیری می‌کند و ایمنی غذایی را بالا می‌برد. به‌عنوان نمونه، هند و چین با گسترش این فناوری توانسته‌اند سالانه میلیون‌ها تن مواد غذایی را از فساد و اتلاف نجات دهند.
۳. تولید برق پاک و پایدار
تولید برق از طریق رآکتورهای هسته‌ای از شناخته‌شده‌ترین کاربردهای صلح‌آمیز این فناوری است. نیروگاه‌های هسته‌ای برخلاف نیروگاه‌های فسیلی، انتشار گازهای گلخانه‌ای بسیار اندکی دارند و می‌توانند برق پایدار و مطمئنی در طول شبانه‌روز تامین کنند. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، نیروگاه‌های هسته‌ای در حال حاضر حدود ۱۰ درصد برق جهان را تولید می‌کنند و بیش از ۲۵ درصد برق بدون‌کربن دنیا از این مسیر تامین می‌شود. کشورهایی چون فرانسه، کره جنوبی و فنلاند با اتکا به انرژی هسته‌ای توانسته‌اند ترکیب سبد انرژی خود را متنوع کرده و وابستگی‌شان به سوخت‌های فسیلی را به حداقل برسانند. برای ایران نیز که با رشد جمعیت و نیاز روزافزون به برق روبه‌رو است، توسعه رآکتورهای نیروگاهی کوچک‌مقیاس (SMR) می‌تواند گزینه‌ای منطقی، بومی‌پذیر و زیست‌محیطی باشد.
۴. آب‌شیرین‌کنی و مدیریت منابع آب
در جهان درگیر بحران آب، انرژی هسته‌ای یکی از راه‌حل‌های کارآمد برای شیرین‌سازی آب دریا و تامین آب آشامیدنی مناطق خشک است. رآکتورهای هسته‌ای با تامین همزمان برق و گرما می‌توانند فرآیندهای نمک‌زدایی را با بهره‌وری بالا انجام دهند. نمونه‌های عملی این فناوری در هند، روسیه و کره جنوبی در حال اجراست و در مناطق ساحلی با کمبود منابع آبی، نتایج مثبتی داشته است. با توجه به شرایط اقلیمی ایران و تمرکز جمعیتی در مناطق خشک، استفاده از انرژی هسته‌ای در پروژه‌های آب‌شیرین‌کنی می‌تواند یکی از کاربردی‌ترین مسیرهای توسعه آینده ایران برای نسل‌های آتی باشد.
۵. تولید هیدروژن
هیدروژن به‌عنوان سوخت آینده شناخته می‌شود؛ سوختی که در حمل‌ونقل، ذخیره‌سازی انرژی و صنایع سنگین کاربرد دارد. رآکتورهای هسته‌ای به‌دلیل دمای بالای کاری خود می‌توانند برق یا گرمای لازم برای تولید هیدروژن کم‌کربن را فراهم کنند. در برنامه‌های توسعه‌ای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تولید هیدروژن از طریق انرژی هسته‌ای یکی از محورهای اصلی آینده فناوری‌های غیرالکتریکی معرفی شده است. این مسیر می‌تواند مکملی برای گذار جهانی به انرژی‌های پاک باشد.
۶. گرمایش شهری و صنایع
در برخی کشورها، گرمای تولیدشده از نیروگاه‌های هسته‌ای برای گرمایش مناطق مسکونی یا صنعتی استفاده می‌شود. این روش که با عنوان District Heating شناخته می‌شود، در کشورهایی مانند روسیه، سوئد و چین کاربرد گسترده دارد. به کمک این فناوری، حرارت هدررفته نیروگاه به شبکه‌های آب گرم شهری منتقل می‌شود و مصرف سوخت‌های فسیلی در زمستان به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. علاوه بر این، در صنایع سنگین مانند فولاد و پتروشیمی نیز از حرارت مستقیم رآکتور برای فرآیندهای تولید استفاده می‌شود که موجب صرفه‌جویی انرژی و کاهش آلایندگی است.
۷. توسعه علمی
سرمایه‌گذاری در فناوری هسته‌ای صرفا به‌منزله تولید انرژی نیست، بلکه به‌معنای سرمایه‌گذاری در دانش، نوآوری و نیروی انسانی متخصص است. کشورهایی که به فناوری هسته‌ای دست یافته‌اند، همزمان در رشته‌هایی چون مهندسی مواد، فیزیک، شیمی، الکترونیک و هوش مصنوعی نیز رشد کرده‌اند. به بیان دیگر، تسلط بر فناوری هسته‌ای، نشانه‌ای از بلوغ علمی و اقتدار فناورانه در جهان معاصر است.
ب ) چرا نگاه جهانی به انرژی هسته‌ای تغییر کرده است؟
تا دو دهه پیش، بسیاری از کشورها به‌ویژه در اروپا و آمریکای شمالی تصور می‌کردند که دوران انرژی هسته‌ای رو به پایان است. حوادثی مانند (چرنوبیل) ۱۹۸۶ و (فوکوشیما) ۲۰۱۱ سبب شد افکار عمومی نسبت به ایمنی رآکتورهای هسته‌ای تردید پیدا کند و بسیاری از دولت‌ها تصمیم گرفتند نیروگاه‌های خود را تعطیل یا توسعه آنها را متوقف کنند. اما امروز، تنها پس از گذشت کمتر از یک دهه از آن دوره بدبینی، شاهد بازگشت جدی جهان به انرژی هسته‌ای هستیم. این تغییر نگاه دلایل متعددی دارد که عبارتند از:
۱. بحران انرژی و شکنندگی نظام تامین برق جهانی
بحران انرژی سال ۲۰۲۲ که در پی جنگ اوکراین و محدودیت صادرات گاز روسیه شکل گرفت، نشان داد وابستگی به سوخت‌های فسیلی تا چه اندازه می‌تواند امنیت انرژی کشورها را تهدید کند. در اروپا، قیمت برق در برخی کشورها تا بیش از پنج برابر افزایش یافت و دولت‌ها برای نخستین بار پس از دهه‌ها، به بازگشایی نیروگاه‌های هسته‌ای یا تمدید فعالیت آنها روی آوردند. فرانسه، بریتانیا و حتی آلمان- که پیشتر تصمیم به تعطیلی کامل نیروگاه‌های خود گرفته بود- امروز سیاست‌های خود را بازنگری کرده‌اند. این واقعیت نشان داد که انرژی هسته‌ای نه‌تنها منسوخ نشده، بلکه یکی از ارکان امنیت انرژی در قرن بیست‌ویکم است.
۲. تغییر اقلیم و ضرورت گذار به انرژی‌های کم‌کربن
جهان با بحران اقلیمی بی‌سابقه‌ای مواجه است. تولید برق از سوخت‌های فسیلی عامل اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای است و بدون کاهش سریع این انتشار، وضعیت محیط زیستی و همچنین گرمایش زمین رو به وخامت حرکت خواهد کرد. در این شرایط، انرژی هسته‌ای به‌عنوان یکی از پایدارترین منابع کم‌کربن دوباره در مرکز توجه قرار گرفته است.
۳. نیاز به استقلال انرژی در نظم جهانی جدید
در دوران چندقطبی کنونی، انرژی بار دیگر به ابزار قدرت و فشار سیاسی تبدیل شده است. کشورهایی که توانایی تولید برق و سوخت در داخل مرزهای خود را دارند، از قدرت چانه‌زنی بالاتری در عرصه بین‌الملل برخوردارند. از این منظر، دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته‌ای و فناوری رآکتور، نه فقط یک دستاورد علمی بلکه مولفه‌ای از استقلال راهبردی و حاکمیت ملی است. تجربه ایران، هند، کره شمالی و حتی کره جنوبی نشان می‌دهد هر کشوری که توانسته مسیر بومی‌سازی فناوری هسته‌ای را طی کند، در سیاست بین‌الملل به بازیگری تاثیرگذارتر تبدیل شده است.
بهره سخن
به نظر می‌رسد مسئله انرژی هسته‌ای در کنار انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های آینده بخش مهمی از معماری توسعه‌ای کشورها را تشکیل خواهند داد. این فرآیند بدون داشتن منبع عظیم و سرشار انرژی که اثرات زیست محیطی حداقلی‌تری در مقایسه با سوخت‌های فسیلی داشته باشد، میسر نخواهد بود. همچنین پیشرانی کشورهایی مثل ایران در حوزه درمانی و پزشکی که در آینده می‌تواند به عنوان یکی از مولفه‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران مطرح و پیگیری شود بدون در نظر گرفتن پزشکی هسته‌ای و ابعاد مختلف آن عملا میسر نخواهد شد.
در جنگ تحمیلی ۱۲روزه اخیر نیز یکی از کلیدی‌ترین بانک‌های اهداف رژیم صهیونیستی دانشمندان فعال در صنعت هسته‌ای و در فضای علمی و آکادمیک هسته‌ای بود که حذف و ترور آنها که شاید تعداد قابل ملاحظه‌ای از آنها هیچ مشارکتی در پروژه‌های مختلف هسته‌ای نداشتند و صرفا مشغول به امور علمی و آموزشی خود بودند، نشان از حیاتی بودن این دانش برای ایران است.