آگاه: دولت وقت تلاش کرد ضمن کاهش انحراف در مصرف، نظام توزیع و تخصیص یارانه در این حوزه را شفاف‌تر کند؛ از همین رو از ابتدای اجرای این طرح، هدف اصلی کاهش هدررفت منابع ناشی از تخصیص غیرمجاز آرد یارانه‌ای به سایر بخش‌ها نظیر تولید شیرینی و فروش در بازار آزاد بود، اما امروز نتایج دیگری با وجود اجرای آن به دست آمده است. پس از تصویب اجرای این طرح، نصب و راه‌اندازی سامانه‌های خرید هوشمند و کنترل شده نان به‌نوبت در همه نانوایی‌ها اجرا شد به گونه‌ای که نانوایی‌های فاقد دستگاه‌های کارت‌خوان مخصوص خرید نان، مجاز به دریافت آرد یارانه‌ای نبودند. عملکرد این کارت‌خوان‌ها به‌این‌ترتیب بود که خریدار نان، به تعداد مورد نیاز، نان مدنظر را انتخاب می‌کرد و با استفاده از کارت عابربانک خود اقدام به خریداری نان می‌کرد، این طرح به‌زعم سید احسان خاندوزی، وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی دولت سیزدهم به دولت اجازه می‌داد که تعداد نان‌های خریداری شده هر شخص به طور دقیق مشخص و قابل‌ارزیابی باشد. سامانه اکنون سه سال است که در سراسر کشور اجرا می‌شود، ولی مردم از اجرای آن چندان رضایت ندارند، برخی معتقدند که فقط صرف هزینه اضافه برای پیچیده‌کردن فرآیند خرید نان است، برخی صراحت دارند که چطور با این سامانه می‌توان گران‌فروشی و آرد دزدی نانوایی‌ها را کنترل کرد؟ برخی دیگر از این موضوع گله دارند که نانوایی‌ها هر قرص نان را حداقل سه‌برابر قیمت تعرفه‌ای با ثبت سه برابری تعداد نان می‌فروشند و در عمل ثبت و کاربرد سامانه چندان در تخلف نانوایی‌ها موثر نبوده است.
موفقیت یا شکست؛ دو موضع متفاوت از مسئولان دولتی
عبدالناصر همتی، وزیر پیشین امور اقتصادی و دارایی آبان‌ماه سال گذشته درباره نتایج طرح هوشمندسازی آرد و نان گفته بود که طرح آرد و نان موفق شده مصرف آرد را کنترل کند و بررسی‌های ما نشان می‌دهد از سال ۹۸ تاکنون مصرف آرد رشد قابل‌توجهی، حتی با وجود افزایش ورودی مهاجرین نداشته است. وی صحبت‌های خود را اینگونه تکمیل کرده بود که طرح فعلی برای کنترل مصرف آرد موفق بوده و باید از دست‌اندرکاران تشکر کرد، اما برای حل مشکل قیمت نان، باید این سیستم برای رفع معایب بازنگری شود. این سخنان همتی در حالی بود که پیش از آن رضا باقری اصل، سرپرست مرکز تحول دیجیتال و فناوری اطلاعات سازمان برنامه و بودجه اعلام کرده بود که سامانه نان یکی سامانه‌هایی است که هیچ مسئله‌ای را حل نکرده و ۲۵ هزار میلیارد تومان برای سامانه بی‌حاصل نان هزینه شده است.
محمد رسول نظافتی، مدیر اجرایی طرح ملی هوشمندسازی یارانه آرد و نان، در نشستی خبری که روز دوشنبه برگزار شد، درباره اثربخشی مالی اجرای این طرح گفت: بر اساس محاسبات صورت گرفته این طرح در طی ۳۶ ماه اجرا حدود ۹۶ همت اثربخشی داشته است؛ زیرا پیش از این، هر سال مصرف آرد یارانه‌ای حدود سه درصد رشد داشت، اما پس از اجرای طرح، نه فقط رشد متوقف شد، بلکه شاهد کاهش نیز بودیم. وی یکی از دستاوردهای این طرح را کاهش هزینه نان برای خانوارها دانست و افزود: در مدت ۳۶ ماه، سهم هزینه نان در سبد هزینه خانوار به نصف کاهش یافته است. نظافتی انتقادات برخی مسئولان و رسانه‌ها به بار مالی طرح را اینگونه پاسخ داد که بار مالی ۷۵ هزار میلیارد تومانی که توسط مدیران سازمان برنامه مطرح شده، فارغ از صحت عدد، تدبیری خارج از طرح است تا افزایش هزینه تولید نان برای نانوایان جبران و نرخ نان برای مردم افزایش نیابد.
چالش‌ها و انتقادها؛ اعتراف به ضعف‌ها در اجرا
در کنار این موفقیت‌ها، نقاط ضعف و نارسایی‌های اجرایی را حتی خود مدیران اجرایی طرح پنهان نکرده‌اند؛ نظافتی در پاسخ به انتقادات پیرامون انحراف آرد یارانه‌ای به‌روشنی می‌گوید: ما هیچ‌وقت چنین ادعایی نکردیم که طرح ما سبب خواهد شد موضوع انحراف مصرف به صفر برسد، هدف اصلی ما کاهش انحراف است و برای اثبات این ادعایمان شاخص‌های نیابتی مثل قیمت آرد یارانه‌ای در بازار قاچاق را رصد می‌کنیم. وی با پذیرش اینکه سامانه قابلیت حذف کامل تخلفات و انحراف را ندارد، تصریح دارد: در برخی موارد، نانوایی‌ها از کارت‌خوان‌های دیگر برای ثبت تراکنش استفاده می‌کنند و گاهی حتی تراکنش‌های غیرواقعی رخ می‌دهد، ما نمی‌توانیم به طور دقیق تفکیک کنیم که چند درصد تراکنش‌ها واقعی یا غیرواقعی هستند. نظافتی به معضل سوءاستفاده و پیچیدگی عملکرد بازار نیز اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: عبارت قاچاق برای عرضه خارج از شبکه شاید دقیق نباشد. بهتر است بگوییم انحراف مصرف یا مصرف خارج‌ازمسیر اصلی، برخی تخلفات هنوز در بازار آرد وجود دارد و سامانه فقط ابزاری برای شفافیت و مدیریت بهتر آن است، نه حذف کامل. مدیر اجرایی این طرح معتقد است که مسئله اعمال قانون و دخالت نهادهای مختلف مدیریتی (فرمانداری‌ها، تعزیرات، جهاد کشاورزی و…) و وابستگی به همکاری استان‌ها از دیگر عوامل ناکام ماندن برخورد کامل با متخلفان است. وی درباره این موضوع نیز به‌صراحت بیان می‌کند: اینکه دستگاه‌ها چگونه از داده‌ها بهره بگیرند در اختیار خودشان است. هرچه مدیریت استان‌ها بهتر باشد، کیفیت ارائه خدمت نانوایی‌ها بالاتر می‌رود.
مشکلات ساختاری طرح هوشمندسازی
اجرای اجباری و فوری سامانه در سراسر کشور، به‌ویژه برای نانوایان مناطق روستایی، با دشواری و نارضایتی شهروندان رو به رو بوده است. ضعف زیرساخت اینترنت، تراکنش خارج از شبکه، ثبت ارقام دروغین در خرید نان، گران‌فروشی، ناآشنایی برخی نانوایان با کارت‌خوان‌های هوشمند و نیاز به پشتیبانی فنی از نمونه‌های این مشکلات است. در کنار آن هنوز ضعف‌هایی در الگوریتم‌های شناسایی و تشخیص تخلف وجود دارد و برخی نانوایان و مراجع انتقادی اعلام کرده‌اند که هیچ سیستم هوشمندی جایگزین کافی برای بازرسی‌های میدانی و سنتی نشده است.
از منظر سیاست‌گذاری کلان نیز همچنان دغدغه‌هایی درباره آینده تحرکات قیمتی نان و تاثیر فشار تورمی بر اقشار ضعیف مطرح است، چرا که سامانه اگرچه هزینه را برای دولت کم کرده؛ اما مدل قیمت‌گذاری و حمایت از نانوایان، کماکان وابسته به تدابیر آینده و همراهی سایر دستگاه‌هاست. در مجموع، طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان را باید ابتکاری روبه‌جلو برای کاهش هدررفت، افزایش شفافیت و الگوسازی حکمرانی داده‌محور دانست. با این حال، به اذعان مجریان و مدیران ارشد آن، حذف کامل تخلف‌ها و رفتارهای غیرقانونی میسر نشده و همچنان نیازمند اصلاحات، شفافیت بیشتر و همکاری همه‌جانبه نهادهای مرتبط و صنف نان است. همچنان که نظافتی می‌گوید: هدف ما کاهش انحراف و شفافیت بوده است، نه ادعای حل کامل همه مشکلات. این طرح زیرساختی برای ساماندهی است و کامل‌شدن آن نیازمند همراهی همه ارکان اجرایی و مدیریتی کشور خواهد بود.
«سیما»، سامانه‌ای دیگر برای مقابله با قاچاق آرد
همان‌طور که از آمار و اخبار برمی‌آید، طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان موفق نشده تا با قاچاق آرد مقابله کند؛ ازاین‌رو ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز به‌تازگی ضوابط اختصاصی برای خرید، فروش، حمل و نگهداری آرد را ابلاغ کرده است که بر اساس آن هرگونه خریدوفروش این کالا باید در سامانه سیما ثبت شود و در فاکتور فروش آرد اطلاعات فروشنده، خریدار، وزن آن، راننده و خودروی حمل‌کننده، مبدا و مقصد مشخص باشد. در این راستا محمدحسن جلالی، مدیرکل هماهنگی و نظارت آرد و نان شرکت بازرگانی دولتی ایران گفته است: با هدف مقابله با قاچاق صدور صورت‌حساب و فاکتور فروش برای همه آردهای فروخته شده توسط کارخانجات و حمل آرد با بارنامه الزامی شده است؛ بنابراین سندی که تحت عنوان فاکتور فروش صادر و به رانندگان شرکت‌های حمل‌ونقل تحویل می‌شود، ملاک جابه‌جایی کالاست، در غیر این صورت محصول حمل شده قاچاق محسوب می‌شود.
وی بیان کرد: با اتصال سامانه سیما و سامانه جامع انبارها، اطلاعات ثبت شده در سامانه مذکور به سامانه جامع انبارها منتقل می‌شود، پس لازم است همه اطلاعات فروش آرد در سامانه سیما، ثبت و در قالب بارنامه به رانندگان تحویل شود. مدیرکل هماهنگی و نظارت آرد و نان شرکت بازرگانی دولتی ایران با تاکید بر اینکه اطلاعات اسناد تحویل شده به راننده باید با محموله انطباق داشته باشد تا از بروز مسائل و مشکلات احتمالی جلوگیری شود، خاطرنشان کرد: برای حمل بین‌شهری، رانندگان باید بارنامه‌ای که حاوی اطلاعات ثبت شده در سامانه «سیما» باشد را به همراه داشته باشند.