آگاه: بسیاری از اهالی علم و صاحبنظران، دانشنامه‌نویسی را یکی از نقطه‌های عطف حیات فکری انسان می‌دانند. در واقع تدوین دانشنامه‌ها پاسخ به نیاز جامعه برای تکامل فرهنگی و معنوی است. دایره‌المعارف‌ها مانند لغتنامه‌ها و اطلس‌ها، از جمله کتاب‌های مرجع هستند، یعنی کتاب‌هایی که شخص برای کسب اطلاع اجمالی در موضوع معین به آنها مراجعه می‌کند. مصاحب یکی از اولین کسانی بود که در ایران، دانشنامه‌نویسی و دایره‌المعارف‌نویسی را باب کرد.
مصاحب که بود و چه کرد؟
غلامحسین مصاحب در سال ۱۲۸۹ در تهران متولد شد. پدرش پزشک و مادرش شاعر بود. استعداد بالای او باعث شد که او بتواند در ۱۶ سالگی دیپلم بگیرد و با معدل بـالا در سـراسر کشور شاگرد اول شود. او تحصیلات خود را در دارالمعلمین عالی در رشته ریاضی ادامه داد و به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. در همان سال‌ها نیز نخستین مجله ریاضی را با نام مجله ریاضیات عالی و مقدماتی منتشر کرد.
مصاحب نه تنها ریاضیدان برجسته‌ای بود و به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی در حد کمال مـسلط بـود و بـه زبان‌های آلمانی و روسی نیز در حد استفاده از متون علمی آشنایی داشت، بلکه در علوم مـعقول، مـنقول و علوم عربی هم تبحر داشت، به طوری که از برادرش، محمود مصاحب، نقل شده است که وی در علوم حوزوی تا آنجا پیش رفته بود که از طرف یکی از مراجع به دریافت درجه اجتهاد مفتخر شده بود. دایره‌المعارف فارسی مصاحب کـه بـه همین نام در سه مجلد در قطع بزرگ چاپ شده، شـاهکاری در دایره‌المعارف‌نویسی به روش نوین است. پیشنهاد این کار بزرگ را همایون صنعتی‌زاده، رییس انتشارات فرانکلین، به مصاحب داد و پشتیبان مالی و تدارکاتی کار هم شد. مصاحب با جلب همکاری افرادی فرهیخته و دانشمند و بـا تـلاشی شبانه‌روزی، اثری پدید آورد که یک دایره‌المعارف تالیفی ایرانی بـود که بیشترین مدخل‌های آن مدخل‌های ایرانی اسلامی بودند. مقدمه جلد نخست دایره‌المعارف به قلم مصاحب چنین آغاز می‌شود: سبحانک لا علم لنا الّا ما علمتنا. مصاحب سه کار بزرگ، دوران‌ساز و ماندگار فرهنگی، علمی و پژوهشی انجام داد؛ نخستین کار وی پایه‌گذاری، سرپرستی و ساماندهی مهم‌ترین دایره‌المعارف فارسی بود که با همکاری جمعی از برجسته‌ترین دانشمندان ایران تدوین شد، دومین کار اثرگذار وی تاسیس و مدیریت موسسه ریاضیات در دانشسرای عالی، با هدف تربیت استاد ریاضیات برای دانشگاه‌ها و مدارس عالی ایران و ایجاد مرکزی مجهز برای تحقیق و پژوهش در زمینه ریاضی بود و سومین کارش تلاش پیگیر در عرصه غنی کردن زبان علمی فارسی از طریق واژه‌سازی بود که پایه‌ای اساسی برای این کار گذاشت و با همکاری جمعی از دانشمندان عصر خود، مجموعه‌ای از واژگان علمی را برای گسترش زبان علم در ایران به وجود آورد.
چرا دانشنامه‌نویسی مهم است؟
عبدالحسین آذرنگ، دانشنامه‌نگار و پژوهشگر در خصوص سابقه تاریخی دانشنامه‌نگاری در ایران می‌گوید: پس از پیدایش تمدن جدید، از سده ۱۵ میلادی به بعد و انقلاب علمی از سده ۱۷ میلادی به بعد، سنت‌های دیگری شکل گرفت که سنت دانشنامه‌نگاری هم با هماهنگی آنها تحول یافت. سنت دانشنامه‌نگاری که ما اکنون در ادامه آن هستیم، ستون پایه‌اش دایره‌المعارف فارسی، به سرپرستی شادروان غلامحسین مصاحب است. او روش دانشنامه‌نگاری رایج در غرب را در جریان کار آموخت؛ در عین آنکه به فرهنگ ایرانی و میراث گذشته، هم وقوف عالمانه و هم دلبستگی عاشقانه داشت. اگر سنت تکوین‌یافته دانشنامه‌نگاری در غرب نبود، امروز چیزی به نام دستاورد مصاحب هم نبود. البته زمانی که شیوه‌های دانشنامه‌نگاری، به ویژه از سده ۱۹ میلادی، در غرب شکل می‌گرفت، دانشنامه‌نگاران حرفه‌ای به سنت‌های دانشنامه‌نگاری کهن، سنت‌های هندی، چینی، یونانی، ایرانی، رومی، سریانی و اسلامی توجه داشتند و هرچه را می‌توانستند یا ضروری می‌دیدند، به روش‌های جدید خود راه می‌دادند. گو اینکه هم‌اکنون که هندی‌ها، چینی‌ها، ژاپنی‌ها، ایتالیایی‌ها و اقوام دیگر که دانشنامه می‌نویسند و ما دانشنامه‌های‌شان را می‌بینیم و با هم مقایسه می‌کنیم، بیش از هرچیز شباهتی همگانی در روش کار دیده می‌شود که شباهت فراگیر جهانی است. از این نکته هم غافل نشویم که دانشنامه‌نگاران هندی و چینی و ایتالیایی از سوابق فرهنگی و میراث گذشته‌شان بی‌اطلاع نیستند. وی با اشاره به اینکه امروزه کارکرد و شکل دانشنامه‌ها تغییر کرده توضیح داد: دانش‌های امروز به حدی و با سرعتی دستخوش تغییر و تحولند که عمر مفید بسیاری از یافته‌های علمی در برخی رشته‌ها بیش از چند ماه نیست. در این گونه رشته‌ها به مقاله‌ای تحقیقی و علمی که چند ماه از تاریخ انتشارش گذشته باشد، ارجاع نمی‌دهند. بنابراین، دانشنامه‌ها، به ویژه دانشنامه‌های تخصصی، که به منزله نقطه آغاز پژوهش و نقشه پیش از حرکت هستند، لاجرم کارکردهای‌شان تغییر کرده است. دانشی که ظرف چند ماه تحول بیابد، نمی‌توان برای آن کتاب مرجعی نوشت که آماده شدن خود این کتاب چند سال طول بکشد. همین تفاوت سرعت و فاصله‌ای که میان آثار رشته‌های علمی و منابع مرجع پشتوانه آنها ایجاد شده است، ضرورت بازاندیشی در انتشار دانشنامه‌های کاغذی را پیش می‌کشد. شما چطور می‌توانید برای علم فیزیک دانشنامه‌ای بنویسید که مدتی طولانی اعتبار داشته باشد. برای تاریخ فیزیک می‌شود دانشنامه نوشت، اما برای مفاهیم و روش‌های فیزیک هر منبع مرجعی که بنویسید، آن هم به شرط آنکه به سرعت آن را تدارک ببینید، عمری کوتاه‌مدت خواهد داشت. در حال حاضر هیچ دانشنامه بین‌المللی معروفی دیگر روی کاغذ منتشر نمی‌شود. هر کسی که نسخه کاغذی دانشنامه بخواهد، می‌تواند به طریق پی‌اُ‌دی (نشر درخواستی) برای خودش در قالبی که می‌خواهد نسخه تهیه کند.
چالش‌های دانشنامه‌نویسی در ایران
به گفته بسیاری از اهل فن، علم دانشنامه‌نویسی در ایران در مقایسه با سایر کشورهای همسایه موقعیت و وضعیت خوبی دارد اما در مقایسه با کشورهای جهان اول و توسعه‌یافته متاسفانه وضعیت این علم رو به افول است. اختصاص نیافتن بودجه کافی و ناراضی بودن کسانی که مشغول به این کار هستند یکی از اصلی‌ترین تنگناهای این حوزه است که اغلب دست‌اندرکاران این حوزه از آن شکایت دارند. نبودن آینده‌نگری و ناسازگاری بسیاری از تصمیم‌ها و برنامه‌ها و تغییر یافتن راه‌های دسترسی به اطلاعات به سبب انقلاب الکترونیکی از دیگر چالش‌های این حوزه است.
دانشنامه‌ها ناگزیرند خودشان را با شیوه‌های جدید سازگاری بدهند. این سازگاری، لازمه‌اش تغییر در نگرش‌ها، روش‌ها، مدیریت‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و آینده‌نگری‌هاست.
زندگی غلامحسین مصاحب کتاب شد
انتشارات سوره مهر، کتاب «غلامحسین مصاحب» به قلم صادق حجتی را که چهل‌ودومین اثر از مجموعه «شخصیت‌های مانا» است، منتشر کرد.
غلامحسین مصاحب، ریاضیدان و دانشنامه‌نویس ایرانی است که در سال ۱۲۸۹ در تهران به دنیا آمد و در سال ۱۳۵۸ از دنیا رفت. در هر تاریخی که درباره حیات علمی و فرهنگی ایران معاصر نوشته شود، باید چهره نافذ غلامحسین مصاحب در آن جایگاهی درخور داشته باشد؛ چه، بخشی از آنچه به‌عنوان فرهنگ ایران معاصر می‌شناسیم و می‌ستاییم، آفریده و ترویج‌یافته اوست. امتیاز عمده مصاحب در میان چهره‌های علمی و فرهنگی معاصر ایران، فعالیت در عرصه‌های مختلف و متنوع و البته بی‌اغراق، با کارنامه‌ای درخشان در همه این عرصه‌هاست. از آن میان بی‌گمان، وجه ریاضی شخصیت او در اولویت است؛ وجهی که از سیمای متعارف ریاضیدانی بیرون و شامل عالم ریاضی، منطق‌دان، مدرس و مولف کتاب‌های ریاضی و مروج ریاضیات نوین و پژوهشگر تاریخ ریاضیات است و لقب درخورِ «پدر ریاضیات نوینِ ایران» را برای او به ارمغان آورده است.
مصاحب جز تدریس و تالیف، در راه‌اندازی دوره‌های تحصیلی ریاضی نیز پیشگام بود و تاسیس موسسه آموزشی موفقی را در کارنامه دارد. با وجود شهرت در عرصه ریاضیات نوین، بسیاری از ایرانیان مصاحب را بیشتر و به‌حق پایه‌گذار دانشنامه‌نویسی با روش علمی می‌شناسند. همه اهالی فن تقریبا به‌شایستگی او برای سرپرستی «دایره‌المعارف فارسی» و بی‌مانند بودن این شایستگی گواهی داده‌اند. اقبال گسترده و فراگیر به دایره‌المعارف فارسی تا پیش از همه‌گیر شدن بانک‌های اطلاعاتی اینترنتی و برخط و حتی در برخی عرصه‌ها حفظ جایگاه مرجعیت در همین زمانه، گواهی است بر شایستگی او و ارجمندی و موفقیت این اثر گران‌سنگ.
همچنین باید از تکاپوهای مصاحب در سازگاری زبان فارسی با زبان علم مدرن و پیشگامی او در وضع اصطلاحات و جایگزین‌های فارسی برای مفاهیم و اصطلاحات علمی زبان‌های خارجی با اقدام عملی و تدوین اسلوبِ علمی و منظمِ نظری برای فرآیند آن، یاد کرد. کتاب «غلامحسین مصاحب» که به کوشش صادق حجتی تالیف شده، در دو فصل با عناوین «زندگی‌نامه» و «منظومه فکری و میراث مصاحب» در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. در این کتاب به دوره کودکی او، تحصیلات، فعالیت‌هایی مانند روزنامه‌نگاری و تهیه دایره‌المعارف و خدمت در دانشگاه و همچنین، توجه مصاحب به زبان فارسی، ریاضی و منطق پرداخته شده است. انتشارات سوره مهر، کتاب «غلامحسین مصاحب» به قلم صادق حجتی را در ۲۰۸ صفحه و بهای ۲۸۵ هزار تومان منتشر کرده است.