آگاه: براساس گزارش‌ها تولیدکنندگان داخلی ظرفیت تولید بیش از یک میلیون و ۳۰۰هزار تن تخم‌مرغ در سال را دارا هستند. حمیدرضا کاشانی، رییس اتحادیه مرغداران سال گذشته گفته بود که ایران در رتبه نهم جهان از نظر تولید تخم‌مرغ قرار دارد. به گفته سیدفرزاد طلاکش، دبیرکل فدراسیون طیور ایران، تولید تخم‌مرغ در کشور طی سال‌های اخیر رشد قابل ملاحظه‌ای داشته؛ به گونه‌ای که صنعت طیور کشور اکنون در تولید تخم‌مرغ جایگاه هشتم را در جهان دارد. در گزارش سالانه صادرات نیز ذکر شده که ایران توان تولید یک میلیون و ۶۹۹ هزار تن تخم‌مرغ را دارد. درحالی که رشد تولید تنها بخشی از داستان تخم‌مرغ، این کالای ارزشمند در همه بخش‌های زندگی و صنعت است و نوسانات ورودی‌ها (نهاده‌ها) و ثبات نداشتن قیمت‌ها، تولیدکنندگان را دچار ریسک کرده است.
یک پروتئین مقرون به صرفه و در دسترس
در برخی گزارش‌ها گفته شده که مصرف سرانه تخم‌مرغ در ایران به ۱۹۸ عدد در سال رسیده است. با این حال، روند کلی مصرف در برخی تحلیل‌ها از کاهش یا رکود سخن می‌گوید؛ مثلا در یک گزارش پیش‌بینی شده که مصرف تخم‌مرغ در سال‌های آتی کاهش یابد؛ این کاهش مصرف ممکن است ناشی از فشارهای اقتصادی، تورم، کاهش قدرت خرید خانوارها یا تغییر الگوی مصرف به سایر منابع پروتئینی باشد. این در حالی است که با افزایش قیمت سایر منابع پروتئینی مانند گوشت قرمز و گوشت مرغ، سهم مصرف تخم‌مرغ در تامین نیاز پروتئینی خانوارها به ویژه قشر متوسط و ضعیف افزایش یافته است. تخم‌مرغ به عنوان کالایی نسبتا در دسترس از نظر توزیع و شبکه‌های توزیع محلی، برای بسیاری خانوارها گزینه مقرون‌به‌صرفه‌تری نسبت به گوشت است. با افزایش قیمت تخم‌مرغ، خانوارها هزینه بیشتری برای تامین نیاز غذایی خود می‌پردازند. در شرایطی که بسیاری کالاها نیز گران شده‌اند، فشار بر دهک‌های درآمدی پایین شدت می‌گیرد. برخی خانوارها ممکن است مصرف تخم‌مرغ را کاهش دهند یا به جای آن به منابع پروتئینی ارزان‌تر مانند حبوبات متکی شوند؛ هرچند در شرایط فعلی و با توجه قیمت سرسام‌آور حبوبات، احتمالا با حذف تخم‌مرغ، کالای دیگری هم شانس جایگزینی در سبد خانوار را نخواهد داشت. نتیجه این برآیند بر سلامت شهروندان ماه‌های آتی نمود پیدا می‌کند.
هم صادرات تخم‌مرغ داریم، هم واردات
گزارش‌های مختلف عددهای متفاوتی برای تولید و صادرات ارائه می‌دهند. گاهی آمار صادرات ۱۳۰ هزار تن و گاهی پیش‌بینی ۱۵۰ هزار تن دیده می‌شود که این اختلاف می‌تواند ناشی از تفاوت در مبنای آماری (تخم‌مرغ تازه، فله، تخم‌مرغ صنعتی) یا زمان‌های مختلف گزارش باشد.
طلاکش، دبیرکل فدراسیون طیور می‌گوید که صادرات بیش از ۵۵ هزار تن تخم‌مرغ طی چند ماه صورت گرفته و در پنج ماه نخست سال قیمت فروش کمتر از ۵۰درصد قیمت تمام‌شده بوده اما با حمایت دولت توانسته‌اند بازار را مدیریت کنند. صادرات عمدتا به کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، کویت، قطر انجام می‌شود. براساس داده‌های مراکز بین‌المللی، کشور ما طی دو سال گذشته حدود ۲۹ میلیون دلار واردات تخم‌مرغ هم داشته است. اگرچه واردات تخم‌مرغ در مقایسه با تولید داخلی سهم کوچکی دارد اما در برخی دوره‌ها و مناطق مرزی ممکن است نقش بازار منطقه‌ای را ایفا کند.
نوسان شدید قیمت
ریشه‌های نوسان قیمت تخم‌مرغ چه عواملی است؟ گزارش‌ها نشان می‌دهد که تابستان امسال قیمت یک شانه تخم‌مرغ از حدود ۸۰ هزار تومان به حدود ۱۸۰ هزار تومان رسید. اکنون اگر به طور مثال گشتی در سوپرمارکت‌های شهر تهران بزنیم می‌توانیم یک شانه تخم‌مرغ را ۱۸۰ تا ۲۳۰ هزار تومان خریداری کنیم؛ یعنی هر تخم‌مرغ ۶ تا ۷ هزار و ۵۰۰ تومان. این در حالی است که در خبرها قیمت مصوب جدید «درب مرغداری» برای هر کیلوگرم تخم‌مرغ ۷۷ هزار تومان تعیین شده. اما در بازار مصرف، قیمت‌ها بسیار بالاتر است که این اختلاف نشان از اختلال در بازار دارد. جالب اینکه دبیر فدراسیون طیور گفته طی پنج ماه نخست سال قیمت فروش تخم‌مرغ کمتر از ۵۰ درصد قیمت تمام‌شده بود. از سویی به گفته مسئولان، تولید تخم‌مرغ در ایران ماهانه حدود ۱۱۵هزار تن است که بیشتر از تقاضای بازار داخلی است. اما جنگ و درگیری‌ها و حوادث اخیر منجر به اختلال در حمل‌ونقل، دسترسی مصرف‌کننده به بازار و نوسانات قیمتی شد.
نوک پیکان به سمت نهاده‌های گران‌قیمت
برای یافتن چرایی افزایش ناگهانی و محسوس قیمت تخم‌مرغ باید به بررسی وضعیت تورم عمومی، نوسان نرخ ارز و فشارهای اقتصادی کلان توجه کرد که قطعا از عوامل زمینه‌ساز افزایش هزینه تولید و ناپایداری بازار است. نهاده‌هایی مانند ذرت، کنجاله سویا، مکمل‌ها و خوراک طیور بیشترین سهم هزینه تولید تخم‌مرغ را دارند. افزایش قیمت جهانی این نهاده‌ها، نوسان نرخ ارز یا محدودیت واردات باعث می‌شود هزینه تولید بالا رود. با تغییر سیاست تخصیص ارز ترجیحی یا کاهش آن، واردات نهاده‌ها دشوارتر شده و قیمت آنها افزایش یافته است. تولیدکنندگان با هزینه بالاتر مواجه هستند و این هزینه سبب افزایش قیمت نهایی می‌شود. همچنین محدودیت در تخصیص ارز ممکن است باعث کمبود نهاده‌ها در زمان‌های بحرانی شود و تاخیر در تامین تاثیر منفی بر تولید بگذارد. ضعف در نظارت بر فروشگاه‌ها و بازارهای محلی هم باعث می‌شود که عرضه با قیمت‌های متفاوت صورت گیرد و اختلاف بین قیمت مصوب و بازار آزاد زیاد شود. نبود ساز و کار شفاف برای قیمت‌گذاری، عرضه و توزیع باعث ایجاد فضای واسطه‌گری و رانت می‌شود.
انتظارات تورمی و چرخه زیان‌دهی
انتشار اخبار افزایش قیمت در رسانه‌ها، گزارش قیمت غیررسمی و شایعات می‌تواند باعث شود عوامل بازار پیش‌بینی افزایش قیمت کنند و عرضه را عقب بکشند. به عبارتی، انتظارات تورمی خود باعث افزایش عرضه محتاطانه و کاهش عرضه در بازار شود که قیمت را بالا می‌برد. وقتی قیمت دستوری تعیین می‌شود ولی بازار واقعی قیمت دیگری دارد، اختلاف بین قیمت دولتی و بازار آزاد ایجاد می‌شود. تولیدکنندگان ممکن است از عرضه با قیمت مصوب خودداری کنند یا به بازار سیاه رو آورند. وقتی قیمت مصوب تخم‌مرغ درب مرغداری ۷۷هزار تومان تعیین می‌شود اما هزینه تولید بیشتر از این عدد تمام می‌شود، تولیدکننده وارد چرخه زیان می‌شود و به همین علت محصول را کمتر عرضه می‌کند.
فرصت صادرات
آمارها نشان می‌دهد که تقاضای جهانی برای تخم‌مرغ و فرآورده‌های مرتبط رو به افزایش است. در چنین فضایی که تقاضای بالا وجود دارد کشورهایی که تولید ارزان‌تر، بهره‌وری بالاتر، مدیریت موثر و دسترسی به بازار صادراتی دارند می‌توانند در بازار تخم‌مرغ بین‌المللی رقابت کنند. اگر کشور ما بتواند هزینه‌های تولید را کاهش دهد و کیفیت و استانداردهای صادراتی را رعایت کند، فرصت صادرات دارد؛ در غیر این صورت اندر خم کوچه عرضه در کشور می‌ماند؛ که این هم به ضرر تولیدکننده است و هم مشتری داخلی.
راهکار؛ از نظارت تا تخصیص ارز ترجیحی
برای کاهش نوسان، افزایش ثبات بازار، حفظ تعادل بین منافع مصرف‌کننده و تولیدکننده باید مسئولان قیمت مصوب شامل تجزیه و تحلیل دقیق هزینه‌های تولید (خوراک، انرژی، نیروی انسانی، حمل‌ونقل و هزینه‌های دیگر) را اجرا کنند تا تولیدکننده بتواند با سود معقول فعالیت کند. در این مسیر حضور فعال‌تر دستگاه‌های نظارتی محسوس‌تر است. از سوی دیگر برچسب‌گذاری تخم‌مرغ شامل تاریخ تولید، نام تولیدکننده، کد واحد، وزن و کلاس کیفیت باعث شفافیت در بازار و کاهش واسطه‌گری می‌شود؛ تخصیص ارز ترجیحی یا تسهیلات ویژه برای واردات نهاده‌ها؛ تا تولیدکنندگان بتوانند به موقع و با قیمت مناسب نیازهای خوراکی خود را تامین کنند. در این زمینه دولت می‌تواند ذخایر استراتژیک نهاده یا تخم‌مرغ راه‌اندازی کند تا زمانی که قیمت‌ها به شدت افزایش می‌یابد، عرضه موقت وارد بازار شود. ایجاد واحدهای تخم‌گذار در استان‌های کمتر فعال باعث کاهش هزینه حمل‌ونقل و پایداری عرضه محلی می‌شود. بازار تخم‌مرغ ایران اکنون در وضعیتی آشفته و ناپایدار قرار دارد. اگرچه ظرفیت تولید داخلی در سطح قابل‌ملاحظه‌ای است و ایران از نظر تولید تخم‌مرغ در رتبه‌های بالای جهانی جا دارد اما نوسانات شدید قیمتی، هزینه تولید بالا، تخصیص نامناسب نهاده‌ها، ضعف نظارت و اختلاف بین قیمت مصوب و واقعی، بازار را به آشوب کشانده است. برای عبور از این وضعیت، لازم است سیاست‌گذاران و تولیدکنندگان با هم همکاری کنند، شفافیت را افزایش دهند، زیرساخت‌های تامین نهاده را تقویت کنند و از ابزارهای پیش‌بینی و مداخله هدفمند بهره ببرند. تنها با چنین مجموعه اقداماتی می‌توان بازار تخم‌مرغ را به ثبات رساند، فشار بر مصرف‌کننده را کاهش داد و تولیدکنندگان را در شرایطی پایدار نگه داشت.
مسئولان چه می‌گویند؟
ارسلان قاسمی، عضو کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون: قیمت‌گذاری دستوری مرغ و تخم‌مرغ بزرگ‌ترین عامل نوسان قیمت است. چون زمانی که قیمت‌گذاری دستوری داریم، باید شرایط را فراهم کنیم. با توجه به آنکه نهاده‌ها ۵۰ تا ۶۰ درصد قیمت تمام‌شده را تشکیل می‌دهد اما توزیع قطره‌چکانی موجب شده تا مرغدار از بازار سیاه تامین کند و از طرفی هزینه‌های سربار بالاست، در نتیجه قیمت‌گذاری دستوری قابلیت اجرا ندارد. بخشی از دلایل نوسان قیمت مربوط به بازار مرغ، سودجویی عوامل واسطه و دلال و تفاوت قیمت‌گذاری در نرخ تخم‌مرغ فله با بسته‌بندی است. وقتی نهاده به میزان کافی در اختیار مرغدار نیست و به دلیل نداشتن صرفه اقتصادی و نبود نهاده، مرغ‌های مادر حذف می‌شوند، به همین دلیل تولید دچار چالش است که همین امر منجر به کمبود عرضه در بازار شده است. چون امکان دپو و ذخیره‌سازی مرغ و تخم‌مرغ وجود ندارد.
حمیدرضا کاشانی، رییس هیات‌مدیره اتحادیه مرغداران: تخم‌مرغ تا قبل از جلسه اخیر ستاد تنظیم بازار بر مبنای نرخ مصوب ستاد تنظیم بازار بود. طی نامه رسمی اعلام کردیم که با نرخ هر کیلوگرم تخم‌مرغ ۷۷ هزار تومان، آماده تامین به هر میزانی هستیم که با ابلاغ قیمت توسط ستاد تنظیم بازار، عرضه گسترده در میادین و فروشگاه‌های زنجیره‌ای سطح کشور انجام می‌شود و هیچ کمبودی در تخم‌مرغ نداریم. با تامین مستمر نهاده برای نیمه دوم سال نگران افت قیمت هستیم.
سیدفرزاد طلاکش، دبیرکل فدراسیون طیور و مشاور رییس سازمان نظام دامپزشکی: در تولید تخم‌مرغ که کمبودی نداریم، اما اگر صادرات یا خرید حمایتی ادامه پیدا نکند، زیانی که چند ماه پیش به صنعت تحمیل شد، حتما تکرار خواهد شد. اگر مشکل نهاده‌ها حل نشود و مسئله ارز همچنان باقی بماند، این صنعت دچار بحران خواهد شد. در حالی که کمبودی در تولید وجود ندارد اما اگر مشکل تامین ارز برای نهاده‌ها و تداوم صادرات حل نشود، مشکلات تازه‌ای در راه است. کشتی‌های حامل ذرت و سویا ماه‌هاست در گمرک بلاتکلیف مانده‌اند و ادامه این وضعیت می‌تواند تولید را با مشکل مواجه کند.
۳۲۰۰ تن از تخم‌مرغ تولیدشده هر روز نیاز کشور و بقیه مازاد است
۴۰۰۰ تن روزانه تخم‌مرغ تولید می‌شود
۷۰۰۰ تومان قیمت متوسط هر عدد تخم‌مرغ است