آگاه: امام خمینی و نهضت اسلامی و امام خامنه‌ای و انقلاب اسلامی، مولود همین حوزه علمیه احیاشده هستند. راهبر فرزانه‌ای که خود میراث‌دار «حوزه‌پیشرو و سرآمد» است، به مناسبت همایش یکصدمین سالگرد بازتاسیس آن، چنین بیان فرمود: «دست قدرت الهی، فقیهی بزرگ و پرهیزکار و مجرب را برانگیخت تا با هجرت به قم، حوزه مندرس و تعطیل‌شده را دوباره جان بخشد و نهالی تازه و مبارک در سنگلاخ آن زمانه ناسازگار، در مجاورت حرم دُخت مطهر حضرت موسی بن جعفر (علیهم‌السلام) و در آن زمین مستعد بنشاند.» در این مجال به تبیین فرازی از این پیام مبارک خواهیم پرداخت: «حوزه علمیه قم؛ پدیده‌ای بی‌نظیر در میانه حوادثی سهمگین؛ برآمدن حوزه مبارک قم در طلیعه قرن چهاردهم هجری شمسی، پدیده‌ای بی‌نظیر بود که در میانه حوادثی بزرگ و سهمگین رخ داد؛ حوادثی که فضای منطقه غرب آسیا را تیره‌وتار و زندگی ملت‌های آن را دستخوش آشفتگی و تباهی کرده بود.» بررسی نهادی برخاسته از دل تحولات و چالش‌های سهمگین قرن بیستم، با هدف تبیین عظمت کار این نهاد مقدس در میان بحران‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوران است.
حوزه علمیه قم در شرایطی اعلام موجودیت احیاگرایانه کرد که جهان درگیر پیامدهای جنگ جهانی اول بود. در دورانی سر برآورد که سایه سنگین استعمار بر سر منطقه خاورمیانه گسترده شده بود. فاتحان جنگ جهانی اول با طراحی نقشه‌های جدید، در پی تثبیت منافع خود در این منطقه بودند. در فلسطین، آغاز سلطه و اشغال صهیونیسم و تلاش برای تاسیس دولت یهودی در آن سرزمین مقدس. در عراق، تاسیس حکومت پادشاهی دست‌نشانده. در سوریه و لبنان، دامن‌زدن به اختلافات قومی و مذهبی توسط انگلیس و فرانسه. و در ایران، حکومت دست‌نشانده رضاخان پهلوی، با سیاست‌های ضدفرهنگی و اجباری و سرکوب مخالفان که فضای سیاسی و اجتماعی کشور را به‌شدت ملتهب کرده بود.
در چنین شرایطی، حوزه علمیه به عنوان یک نهاد مذهبی، نقش مهمی در حفظ هویت دینی و فرهنگی جامعه ایران ایفا کرد. علمای حوزه با روشنگری و افشای ماهیت سیاست‌های استعماری و استبدادی، به مقاومت در برابر ظلم و ستم کمک کردند. حوزه با ارائه خدمات اجتماعی و کمک به نیازمندان، به کاهش رنج‌های مردم در دوران سختی و تنگدستی کمک کرد و به گسترش علم و معرفت دینی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی دست یافت.
موفقیت حوزه قم در حفظ و پایداری و رشد خود در این دوران سخت، مرهون عوامل متعددی بود: اهتمام به حفظ استقلال حوزه، حضور علمای بزرگ و متعهد در قم، ارتباط صمیمی حوزویان با مردم، انعطاف‌پذیری و نوآوری، مقاومت در برابر فشارهای حکومت و پرهیز از ورود مستقیم به سیاست، تاکید بر تربیت اخلاقی و معنوی طلاب و توجه به مسائل اجتماعی و معیشتی آنان، ایجاد فضای تعامل و همکاری بین علمای بلاد، تاسیس و تثبیت یک نظام آموزشی منسجم، راهبردهای اصلی عبور از شرایط بحرانی در دوره احیای حوزه هزارساله قم است.
حوزه با تکیه بر وجوهات شرعی، از وابستگی به حکومت پهلوی و قدرت‌های خارجی رهایی یافت و استقلال خود را حفظ کرد. آیت‌الله حائری به‌شدت بر حفظ استقلال حوزه تاکید داشت. او سعی کرد حوزه را از وابستگی به حکومت و تاثیرپذیری از سیاست‌های مخرب آن دور نگه دارد. این زعیم حکیم، با درک شرایط سیاسی حاکم، از ورود مستقیم به عرصه سیاست در شرایط خفقان که دخالت مستقیم در سیاست می‌توانست اصل موجودیت حوزه را به خطر اندازد، خودداری کرد؛ اما سعی کرد زمینه را برای تربیت و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی طلاب فراهم کند. این سیاست به معنای اولویت‌دادن به حفظ و تقویت حوزه به عنوان مرکز علمی و معنوی جهان تشیع بود. امام خمینی (ره) از شاگردان ایشان بود که بعدها رهبری نهضت اسلامی را برعهده گرفت و موفق به پایه‌گذاری نظام جمهوری اسلام شد. علمای وارسته حوزه، الهام‌بخش طلاب و روحانیت و راهنمای مردم در این دوران بحرانی شدند و روحانیت با حفظ ارتباط صمیمی با مردم، اعتماد و حمایت مردم را افزون کردند. زعیم حوزه ضمن حفظ اصول، با انعطاف و نوآوری با مقتضیات زمان سازگارتر شد و با ایجاد یک نظام آموزشی و تبلیغی قوی و منظم، به ارتقای سطح علمی و تبلیغی حوزه همت گماشت. وی با ایجاد فضای تعامل و همکاری بین علما و مراجع تقلید، فضای همدلی و هم‌فکری در حوزه ایجاد کرد. ایشان ضمن تربیت اخلاقی و معنوی طلاب به مسائل معیشتی و نیازهای آنها توجه ویژه داشت.
بنابراین، حوزه علمیه قم با اتخاذ راهبردهای موفق، توانست در دوران خفقان و فشار حکومت پهلوی اول، ماهیت و اصالت خود را حفظ کرده و زمینه را برای رشد و گسترش اهداف خود در آتیه فراهم کند. استقلال حوزه، اصلاح نظام آموزشی، پرهیز از ورود مستقیم به سیاست مخرب، تربیت اخلاقی طلاب، ایجاد وحدت و ارتباط با مردم، ارکان اصلی راهبرد ایشان در این دوران بودند.