آگاه: محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در آخرین نشست خبری نمایشگاه کتاب، گفت: امیدواریم در این ۱۱ روز نمایشگاه توانسته باشیم روزهای خوشی را برای مردم رقم بزنیم و توانسته باشند از این فرصت لذت ببرند. ما سعی کردیم هر آنچه از دستمان بر می‌آید، انجام دهیم و در این زمینه تلاش‌مان را کردیم. امیدواریم اگر کاستی وجود داشت، به دیده عفو و بخشش بر ما ببخشایند. آن چیزی که امسال در نمایشگاه کتاب رخ داد، بیش از آن چیزی بود که توقع داشتیم و محاسبه می‌کردیم که همه اینها با همت و تلاش شبانه‌روزی صادقانه بسیاری از افرادی بود که با علاقه و عشق حضور داشتند و به این رویداد فراتر از کار نگاه کردند که این امر جای تقدیر دارد.
فلوشیپ ناشران تهران چه آورده‌ای داشت؟
اگرچه نمایشگاه کتاب تهران، در دوره جاری میزبان برنامه‌ها، نشست‌ها و جشن‌های بسیاری از سوی ستاد برگزاری نمایشگاه کتاب و نیز از سوی ناشران بود، اما یکی از مهم‌ترین این برنامه‌ها که بخش عمده و کاربردی‌ای از نمایشگاه کتاب این دوره بود، فلوشیپ ناشران بود. نخستین «فلوشیپ نشر تهران» بنا بر اعلام، با هدف تقویت حضور نشر ایران در عرصه جهانی و ایجاد ارتباط میان ناشران خارجی و داخلی با تمرکز بر ادبیات و تصویرگری کودک و نوجوان برگزار خواهد شد. بر اساس آنچه در سایت فلوشیپ تهران آمده، «نخستین فلوشیپ نشر تهران رویدادی است که همکاران مختلف را گردهم می‌آورد؛ از جمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه گرنت ترجمه و نشر ایران، انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، و آژانس ادبی و ترجمه اینتروتما نیز با ما همکاری دارند. تمام دست‌اندرکاران این رویداد سعی می‌کنند تا با یک تلاش منسجم تبادلات فرهنگی و خلاقیت را توسعه دهند. این فعالیت با حمایت همکاران و حامیان مالی این برنامه- که خواهان ترویج ادبیات کودک و نوجوان ایران هستند- امکان‌پذیر شده است.»
سال گذشته همزمان با سی و پنجمین دوره نمایشگاه، در نیم‌طبقه شبستان مصلای امام خمینی (ره)، غرفه‌ای با چند طاق زرشکی‌رنگ، قرار بود محلی برای پیش درآمد برگزاری فلوشیپ باشد، اما تا روز آخر نمایشگاه سی و پنجم، جز یک روز به صورت نمایشی خبری در این غرفه نبود و بعد از آن هم با روی کارآمدن دولت جدید موضوع برگزاری فلوشیپ بلاتکلیف ماند. رویدادی که به نظر می‌رسد بیشتر جنبه نمایشی دارد؛ چرا که عضویت در کنواسیون برن به عنوان اصلی‌ترین الزام برگزاری فلوشیپ مطرح می‌شود؛ فلوشیپ محلی برای فروش رایت (حق معنوی) کتاب است و ناشران درباره خرید و فروش رایت سخن خواهند گفت. از طرفی هم برخی معتقدند ناشران، حتی ناشران حرفه‌ای با مسائل و کارکردن در این زمینه آشنایی ندارند و شاید از این موضوع استقبال نکنند. برخی هم به حضور چندساله ایران در فلوشیپ‌های کشورهای همسایه اشاره دارند که تاکنون دستاورد و ماحصلی نداشته است و بازخورد چندانی از حضورها نگرفته‌ایم و شاید فلوشیپ تهران فقط برای کسب تجربه برگزاری چنین رویدادی باشد. به هر ترتیب حاشیه اصلی برگزاری این رویداد، حضور آژانس ادبی و ترجمه اینتروتما از ترکیه است که چندین سال است برپایی فلوشیپ ترکیه را برعهده دارد؛ یکی از نگرانی‌های حضور این آژانس ادبی، درباره اختیارات حضور آنها در فلوشیپ و در اختیار گرفتن انحصار در تبادل رایت کتاب‌های نشر ایران است و از طرف دیگر، برخی نیز معتقدند اگر حضور مدیریت شود شاید بتواند کمک‌کننده باشد و باید دید این رویداد چگونه برگزار می‌شود.
مجید جعفری اقدم، مدیر آژانس ادبی پل، در یادداشتی ضمن استقبال از برگزاری این رویداد، از برخی امور برگزاری این فلوشیپ (نشریاری) انتقاد کرده است، بخشی از آن به این شرح است: «نکته اول اینکه این رویداد نباید به عنوان یک پروژه دولتی در نظر گرفته شود و مدیریت ظاهری آن به تشکل خصوصی واسپاری شود، تا به فرموده مقامات دولتی و در چارچوب اعلامی و دستوری دولت اجرا شود. ذات این رویدادها این است که پروژه از جانب یک تشکل خصوصی نشر، مثل اتحادیه ناشران یا انجمن‌های فرهنگی نشر یا انجمن‌های نویسندگان طراحی و برنامه‌ریزی شود و بابت اجرای آن از نهادهای دولتی کمک و حمایت خواسته شود. متاسفانه در اولین فلوشیپ ناشران ایران این اتفاق برعکس روی داده است. یعنی طرح و برنامه در معاونت امور فرهنگی ارشاد تصمیم‌سازی شده و بدون اعلام و اطلاع آن در رسانه‌های عمومی، مدیریت اجرای آن به یکی از انجمن‌های فرهنگی نشر واگذار شده است( نه واسپار)».
علیرضا نوری‌زاده، مدیرکل دفتر مجامع و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، روز شنبه ۲۷ اردیبهشت در جمع خبرنگاران درباره خروجی فلوشیپ ناشران با بیان اینکه در نشست خبری سخنگوی نمایشگاه، ۱۴۸ قرارداد اعلام شد، گفت: تا زمان برگزاری نشست، ۱۴۸ قرارداد ثبت شده بود اما پس از نهایی‌شدن برخی قراردادها و ارسال آنها، تعداد به ۱۶۲ مورد رسید. او البته در ادامه گفته: «این آمار مربوط به پیش‌قراردادها است» و همچنین اضافه کرده است: آژانس‌های ادبی «کیا»، «ناکتا» و «صبا» در نشریاری حضور داشتند که با تلاش آنها، آژانس ادبی کیا ۲۲ پیش‌قرارداد و آژانس ناکتا پنج قرارداد تنظیم کردند. همچنین ناشرانی چون پرتقال هشت قرارداد، پی‌نما ۲۱، شهرقلم هفت قرارداد، انتشارات طوطی ۳۸، قلم ۱۰، کانون پرورش فکری ۱۰، هزاربرگ ۱۰، محراب قلم هفت، نخل سبز سه، میچکا یک، کتاب چ یک، شورا یک، سمیه سلطان‌پور هشت، فاطمه سیارپور چهار و استوری‌کیدز ۶ قرارداد داشتند.
نوری‌زاده درباره موفقیت فلوشیپ ناشران گفته: در طرح گرنت، طی پنج سال گذشته با حضور در نمایشگاه‌های مختلف، موفق به صدور ۱۶۰ کتاب با حمایت خود شدیم؛ در حالی که این تعداد قرارداد تنها طی سه روز و با برگزاری فلوشیپ نشریاری تهران به‌دست آمد.
نمایشگاه کتاب به روایت آمار و اعداد
سخنگوی نمایشگاه کتاب از فروش ۶۵۶ میلیارد و ۷۲۲ میلیون تومانی کتاب در دو بخش حضوری و مجازی نمایشگاه تا ظهر روز پایانی نمایشگاه، ۲۷ اردیبهشت خبر داده است. از این رقم ۳۶۴ میلیارد و ۹۵۹ میلیون برای بخش مجازی و ۲۹۱ میلیارد تومان فروش بخش حضوری است. به گفته ابراهیم حیدری تا ساعت ۱۳ این روز، بیشتر از یک و نیم میلیون نسخه کتاب در نمایشگاه به فروش رفته است و کتاب‌هایی هم که تا پایان امشب در بخش مجازی خریداری می‌شود تا چند روز بعد از اتمام نمایشگاه از طریق سامانه پست نمایشگاهی به دست خریداران می‌رسد. در مجموع تعداد جلد فروخته شده در بخش مجازی یک میلیون و ۴۲۲ هزار و ۱۶۳ نسخه بود که رشد بیش از ۳۸ درصدی نسبت به سال گذشته داشت. تا روز هشتم دستگاه‌هایی که نشان‌دهنده گوشی‌همراه است، چیزی بیشتر از ۴۰۰ هزار نفر را نشان داد و همچنین به طور متوسط ۶ میلیون بازدیدکننده روزانه از نمایشگاه کتاب بازدید کرده‌اند.
نمایشگاه کتاب تهران در سال گذشته، مجموع فروش بالغ بر ۵۹۲ میلیارد تومان را ثبت کرده بود. مردم در این رویداد در بخش حضوری ۳۶۰ میلیارد تومان و در بخش مجازی، ۲۳۲ میلیارد تومان کتاب خریده بودند.
خرید مجازی و تحویل حضوری
نمایشگاه کتاب تهران هر سال که می‌گذرد از واگذاری بن‌های خرید کتاب به گروه‌هایی که به آن نیاز دارند، مانند دانشجویان، طلاب و... تا حدی عقب‌نشینی می‌کند و رقم آن مرتب آب می‌رود. این موضوع از چالش‌های مهمی است که بسیاری از گروه‌های مشتاق به حضور و خرید از نمایشگاه کتاب تهران را ناامید و مایوس می‌کند. با این حال در نمایشگاه جاری، قابلیتی برای خرید مجازی و تحویل حضوری ایجاد شده بود که کار خرید و تحویل کتاب در پایگاه مجازی آن را بسیار ساده‌تر کرده بود. البته که با گشت‌وگذاری کوتاه، متوجه شدیم تنها برخی، ناشران این قابلیت را پشتیبانی می‌کنند و از همه غرفه‌ها نمی‌شود خریدهای مجازی را حضوری تحویل گرفت.
کتاب‌سازها، چالشی جدی!
اگرچه امسال کتاب‌فروشان در نمایشگاه کتاب حضور نداشتند، اما در میان ناشران هم عده‌ای هستند که تا متوجه می‌شوند ناشری یک کتاب خوب را کشف کرده و هزینه زیادی را صرف ترجمه، چاپ و نشر این کتاب کرده است یا به عبارت دیگر تا متوجه می‌شوند کتابی در بازار عرضه شده که مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده‌است، به زودی سراغ همان کتاب می‌روند و آن کتاب را با انتشار ترجمه‌های قلابی و قیمت‌گذاری‌های هنگفت، در نمایشگاه‌های کتاب، ایستگاه‌های مترو و دیگر مکان‌ها با تخفیف ۵۰ درصدی و حتی گاهی بیشتر به فروش می‌رسانند. دوشنبه ۲۲ اردیبهشت‌ماه، سیدعباس صالحی برای دومین‌بار به نمایشگاه می‌رود و در مقابل پرسش خبرنگاران قرار می‌گیرد. یکی از پرسش‌های مطرح‌شده دست می‌گذارد روی ماجرای کتاب‌سازی. خبرنگاران از او می‌پرسند برای جلوگیری از کتاب‌سازها خلأ قانونی داریم؛ درست است؟ وزیر پاسخ می‌دهد: «ما مشکلی از نظر قانونی نداریم. در دوره قبلی، ما تلاش می‌کردیم با هماهنگی میان اتحادیه ناشران، نیروی انتظامی و وزارت ارشاد، یک کمیته سه‌جانبه تشکیل شود تا بتوانیم مراحل پیگیری را به‌درستی انجام دهیم. به‌محض اینکه اولین گزارش‌ها از تخلف می‌رسید، سریعا برای برخورد با افراد متخلف اقدام می‌کردیم. الان هم نیاز به همین کار داریم.» بنابر گفته صالحی، ارشاد می‌خواهد بر اساس تخلفات گزارش‌شده کار را پیش ببرد و با کتاب‌سازها برخورد کند.
علاوه‌بر اینها، البته مشکل نشر و چاپ و کاغذ هم همچنان گریبان بسیاری از ناشران را برای عرضه آثار در نمایشگاه کتاب گرفته است. مثال آن، انتشارات روایت فتح بود که به گفته خودشان به علت مشکلات مربوط به تامین کاغذ، از مجموع ۴۰۰ عنوان کتابی که قرار بر ارائه در نمایشگاه بوده است، تنها ۱۵۰ عنوان عرضه شده و باقی امکان چاپ نیافتند.
از حواشی نمایشگاه چه خبر؟
نمایشگاه کتاب سی و ششم را می‌توان از دوره‌های بی‌حاشیه این رویداد به شمار آورد. با این حال برخی اتفاقات جنجالی آن خبرساز شدند. یکی از این اتفاقات، قطعا صف مراسم جشن امضای کتاب «نیست» فاضل نظری بود که از ساعت ۱۶ تا پس از پایان نمایشگاه! یعنی ساعت ۲۱ ادامه داشت. علاوه بر آن، مراسم جشن امضای کتاب «سووشون» اثر سیمین دانشور با حضور نرگس آبیار و بهنوش طباطبایی بود. این رویداد در پی چاپ تازه این کتاب در انتشارات خوارزمی با طرح جلد جدیدی بر اساس سریال اقتباسی این اثر، برگزار شد. تنها می‌توان گفت که چنین رویدادی بجز به خدمت گرفتن یک اثر فاخر و مهم در ادبیات فارسی برای تبلیغ یک سریال، معنای دیگری نمی‌تواند داشته باشد.
برای خانواده
قیمت کتاب شاید دیگر آنقدر خوشایند نباشد که بشود میان راهروهای نمایشگاه کتاب چرخید و با دست پُر از مصلای تهران بیرون رفت. قدیمی‌ترها می‌گویند نمایشگاه آن حال و هوای دهه ۷۰ و ۸۰ را ندارد. با این حال، بازیگر اصلی این رویداد هنوز هم خانواده‌ها هستند؛ خانواده‌های جوان و خانواده‌های مسن‌تر که هر روز می‌شود توی نمایشگاه دیدشان. جوان‌ترها را در بخش کودک و نوجوان و مسن‌ترها را در دیگر قسمت‌های این نمایشگاه. یکی از واژه‌هایی که برخی در فضای مجازی با عکس‌ها و هشتگ‌های این رویداد می‌آورند، «حکومتی» است؛ می‌گویند نمایشگاه حکومتی شده است. در حالی که نمایشگاه با همان سازوکار و با همان ترتیب دهه‌های پیش با همه ضعف و قوت‌های خودش ادامه یافته است. برخی حساب‌های کاربری با انتشار عکس‌هایی گزینشی و توصیفات ناامیدکننده از این رویداد سعی کردند آن را بی‌رمق و چراغش را خاموش بنمایانند. با این حال می‌دانیم که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برخی دوره‌ها در اوج و برخی هم با کم و کاستی، اما همیشه همان محفل فرهنگی‌ای بوده است که به لطف حضور مردم، گرم و پررونق مانده است.