آگاه: از چارپایه‌خوانی‌های سنتی در بازارهای تهران قدیم تا اجراهای مدرن در هیئت‌های امروزی، نوحه‌ها پلی میان گذشته و حال هستند که پیام مقاومت، ایثار و عدالت‌خواهی عاشورا را به نسل‌های جدید منتقل می‌کنند. این نوحه‌ها که روایتگر مصیبت کربلا و شهادت امام حسین (ع) هستند، نه‌تنها آیین‌های مذهبی را زنده نگه‌داشته‌اند، بلکه به ابزاری برای آموزش ارزش‌های اخلاقی و ترویج روحیه مقاومت تبدیل شده‌اند. نوحه‌خوانی از دوره صفویه، زمانی که تشیع به دین رسمی ایران تبدیل شد، به شکلی سازمان‌یافته در مراسم‌های عزاداری رواج یافت. این اشعار آهنگین که اغلب با روایت مصائب امام حسین (ع) و یارانش در کربلا همراه‌اند، به دلیل سادگی و عمق عاطفی به‌سرعت در میان مردم جا باز کردند. تنوع زبانی نوحه‌ها، از فارسی و ترکی گرفته تا عربی و دشتی آنها را به بخشی از فرهنگ اقوام مختلف ایرانی تبدیل کرده است.
«باز این چه شورش است» و «بزن بر سینه و بر سر»
گروه سرود آباده، متشکل از کودکان شهر آباده در استان فارس، با سرودهای حماسی و مذهبی به غنای عزاداری‌های عاشورایی افزوده است. این گروه که در سال ۱۳۵۵ توسط احمد توکلی در خانه فرهنگ و هنر آباده شکل گرفت، با سرودهایی مانند «باز این چه شورش است» در دهه شصت به شهرت رسید. کودکان ۱۰ تا ۱۲ ساله این گروه با اجراهای خود در حضور رهبران انقلاب مانند امام خمینی و رهبر انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای به نمادی از هنر و مقاومت تبدیل شدند. صدای پاک و معصومانه این کودکان، عزاداری‌های عاشورایی را با حسی متفاوت و عمیق همراه کرده است.
چهارپایه‌خوانی
در گذشته مداحانی مانند حاج اکبر ناظم با چارپایه‌خوانی در محله‌های تهران، این نوحه‌ها را به میان مردم بردند و با صدای خام و اشعار معنوی، حس همدلی و سوگ جمعی را تقویت کردند. نوحه «سلام ما به کربلای اطهرت» از ناظم که در مراسم‌های روز عاشورا اجرا می‌شد، با لحن سوزناک خود حس نوستالژیک عزاداری تهران قدیم را زنده می‌کند. «امشب شهادت‌نامه عشاق امضا می‌شود» نیز با اشاره به شب عاشورا و آمادگی امام حسین (ع) برای شهادت، ترکیبی از حماسه و عاطفه را به نمایش می‌گذارد. «واویلا، واویلا، شب قتل حسین است» دیگر اثر ماندگار اوست که با تکرار عبارت «واویلا»، غم و اندوه کربلا را به عزاداران منتقل می‌کرد.
نوای حماسی - عاشورایی جنوبی
در دوران دفاع مقدس، نوحه‌ها با حماسه‌های ملی گره خوردند و مداحانی مانند صادق آهنگران و حسین فخری با اجراهای پرشور، روحیه مقاومت را در جبهه‌ها زنده نگه داشتند. آهنگران با نوحه‌های خود، روحیه حماسی را در میان عزاداران تقویت کرد و این اثر به سرودی انقلابی تبدیل شد. فخری، مداح خرمشهری با سبک سینه‌زنی بوشهری، نوحه‌هایی خلق کرد که هنوز هم در مراسم‌های عاشورا شنیده می‌شوند. «بنشین تا به تو گویم زینب» با شعر سیدجواد عین‌الملک، به وداع امام حسین (ع) با حضرت زینب (س) پرداخته و یکی از سوزناک‌ترین آثار عاشورایی است. «دشنه بر لب‌تشنه، خنجر بر تار حنجر» با روایت تشنگی و مظلومیت امام حسین (ع)، با اجرای بغض‌آلود فخری، در شب عاشورا بسیار محبوب است. «یا حسین آنکه دل از غیر تو ببرید منم» با شعر ژولیده نیشابوری، ارادت به امام حسین (ع) را به تصویر می‌کشد.
آلبومی برای همه فصول
غلام کویتیپور که اغلب او را به عنوان مداح مشهور دوران جنگ ایران و عراق میشناسند، پس از انتشار آلبوم «غریبانه» در سال ۱۳۸۲ بار دیگر نامش به عنوان مداحی که کارش را بلد است، روی زبان‌ها افتاد. این آلبوم شامل هشت قطعه با مضامینی چون غربت، مظلومیت و شهادت امام حسین (ع) است که پس از انتشار بسیاری از قطعات او خیلی زود سرزبان‌ها افتاد؛ یاران چه غریبانه و چنگ دل از جمله محبوبترینها و معروف‌ترین‌های این آلبوم هستند. داستان تولید این آلبوم هم روایت جالبی دارد؛ داستان از این قرار است که پرویز بیگی‌حبیب‌آبادی از شاعران و نویسندگان کشورمان آذرماه سال ۱۳۶۰ در فتح خرمشهر با جمعی از شاعران به جنوب سفر کرد، روی دیوارها و خرابه‌های خرمشهر جمله‌ای دید که ترغیب شد تا شعر غریبانه را بنویسد... روی تل و خرابه‌های خرمشهر جمله‌ای می‌بیند و ترغیب می‌شود تا شعر ماندگار «غریبانه» را بسراید: «یاران چه غریبانه / رفتند از این خانه / هم سوخته شمع ما / هم سوخته پروانه» به واقع که شعر غریبانه یکی از ماندگارترین شعرهای دوران دفاع مقدس است که تا سال‌ها و دهه‌ها کهنه نمی‌شود. حتی جوان‌هایی که جبهه‌های نبرد را ندیده‌اند، با شنیدن این حماسه‌سرایی مشعوف می‌شوند. بیگی می‌گوید: شعر غریبانه را در واقع عاشقان حسین (ع) در جبهه نبرد سرودند. من فقط آن را به رشته تحریر درآوردم. علاوه بر شعر پرویز بیگی‌حبیب‌آبادی، ترانه‌هایی از محمدعلی مجاهدی، یوسف‌علی میرشکاک و... نیز در این آلبوم خوانده شده است که خود همین موضوع یکی از دلایل ماندگاری این آلبوم است.
نوای سوزناک زبان ترکی
سلیم موذن‌زاده اردبیلی، با صدای بی‌نظیر و سبک ترکی، یکی از برجسته‌ترین مداحان تاریخ ایران است. نوحه «حسین اگر کشتند چرا آبت ندادند» با تمرکز بر تشنگی و مظلومیت امام حسین (ع) در روز عاشورا، اثری بی‌بدیل است که در میان آذری‌زبانان و حتی دیگر اقوام محبوبیت دارد. «السلام علیک یا علم‌دار کربلا» نیز با روایت شهادت حضرت ابوالفضل (ع) و ارتباط آن با مظلومیت امام حسین (ع)، در مراسم تاسوعا و عاشورا بسیار شنیده می‌شود.
محمدعلی کریم‌خانی، با صدای گرم و سبک موسیقی اصیل ایرانی، نوحه‌هایی خلق کرد که در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ شمسی به اوج محبوبیت رسیدند. «مستان همه افتاده و ساقی نمانده» با شعر حبیب‌الله چایچیان و ملودی آریا عظیمی‌نژاد، به شهادت حضرت ابوالفضل (ع) و مظلومیت امام حسین (ع) پرداخته و با اجرای در دستگاه‌های همایون و چهارگاه، حس عاشورایی را به اوج می‌رساند. «حسین آرام جانم» با اشعار ترکی «حسین آرام جانم، حسین روح و روانم»، ارادت به امام حسین (ع) را به نمایش می‌گذارد و در سینه‌زنی‌های روز عاشورا بسیار شنیده می‌شود. «مظلوم حسینم» نیز با تمرکز بر مظلومیت امام، یکی از آثار پرطرفدار کریم‌خانی است.
تغییر ذائقه و سبک مداحی با ظهور نسل جدید مداحان
حاج محمود کریمی، از مداحان برجسته معاصر با سبک‌های شور و سنگین، نوحه‌هایی خلق کرده که در دهه‌های ۹۰ و ۱۴۰۰ شمسی به سرودهای محرم تبدیل شده‌اند. «دامن‌کشان رفتی دلم زیرورو شد» با روایت وداع امام حسین (ع) با اهل بیت، در مراسم‌های عاشورا بسیار شنیده می‌شود. «شوریده و شیدای توام» با اشعار عاطفی، عشق به امام حسین (ع) را به نمایش می‌گذارد و در سینه‌زنی‌ها پرطرفدار است.
سید مجید بنی‌فاطمه، با صدای پرشور و اجراهای پرانرژی، در میان نسل جوان محبوبیت زیادی دارد. «جان آقا، سنه قوربان آقا» نوحه‌ای ترکی است که با ارادت به امام حسین (ع)، در مراسم‌های سینه‌زنی ترند شده است. «حسین من، ای جان من» نیز با اشعار عاطفی، در مراسم‌های عاشورا و اربعین بسیار شنیده می‌شود.
حاج مهدی رسولی، با اجراهای سوزناک در هیئت ثارالله زنجان، نوحه‌هایی خلق کرده که در شبکه‌های اجتماعی پرطرف‌دارند. «کربلا کربلا، ای جان من کهف امان من» با اشعار پرشور، جایگاه کربلا و مظلومیت امام حسین (ع) را به تصویر می‌کشد. «ای دلبر زینب، ای دلبر زینب» به مصائب حضرت زینب (س) و وداع با امام حسین (ع) پرداخته و در مراسم‌های عاشورا بسیار شنیده می‌شود.
میثم مطیعی، با سبک‌های حماسی و عاطفی، نوحه‌هایی معناگرا خلق کرده که در مراسم اربعین محبوبیت دارند. «سلام همه زندگیم» با اشعار «سلام همه زندگیم، سلام امام حسین من»، ارادت به امام حسین (ع) را به نمایش می‌گذارد. «با نوای کربلا» با الهام از دفاع مقدس، به عاشورا و شهادت امام حسین (ع) پرداخته و حس حماسی را منتقل می‌کند.
مداحی پرشور؛ ابزاری تاثیرگذار برای تقویت همدلی و اتحاد
در دنیای معاصر، رویکردهای نوینی به نوحه‌خوانی شکل گرفته که این هنر سنتی را به نسل‌های جدید و مخاطبان جهانی نزدیک‌تر کرده است. استفاده از رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، مانند پخش زنده مراسم عزاداری امکان دسترسی به این آیین‌ها را برای مخاطبان در سراسر جهان فراهم کرده است. شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و تلگرام نیز به بستری برای انتشار ویدیوها و فایل‌های صوتی نوحه‌ها تبدیل شده‌اند که به‌ویژه در میان نسل جوان محبوبیت دارند. این رویکرد، نه‌تنها دسترسی به نوحه‌ها را آسان‌تر کرده، بلکه به مداحان و گروه‌های سرود امکان داده تا پیام عاشورا را به شکلی گسترده‌تر منتقل کنند.
برای استفاده بهینه از این رویکرد جدید، می‌توان چند راهکار را پیشنهاد کرد. تولید محتوای باکیفیت و حرفه‌ای، مانند ضبط‌های صوتی و تصویری با استانداردهای بالا، می‌تواند جذابیت نوحه‌ها را برای مخاطبان جوان افزایش دهد. استفاده از زبان‌های مختلف، مانند عربی و انگلیسی، در کنار فارسی و ترکی، پیام عاشورا را به مخاطبان بین‌المللی منتقل می‌کند. همکاری و شکل‌دهی گروه‌های سرود کودکان، مانند گروه سرود آباده، برای تولید آثار جدید با صدای کودکان، حس معصومیت و معنویت را به مراسم‌ها می‌افزاید. آموزش مداحان جوان برای ترکیب سنت و مدرنیته، مانند استفاده از ملودی‌های معاصر در کنار اشعار سنتی، می‌تواند این هنر را پویاتر کند. همچنین، برگزاری جشنواره‌های سرود و نوحه‌خوانی می‌تواند استعدادهای جدید را شناسایی کرده و به حفظ اصالت این هنر کمک کند.
نوحه‌های عاشورایی، از اجراهای سنتی حاج اکبر ناظم تا آثار مدرن محمود کریمی و سرودهای گروه سرود آباده، نه‌تنها آیین‌های مذهبی را زنده نگه داشته‌اند، بلکه به ابزاری برای آموزش اخلاقی و ترویج ارزش‌های عدالت و مقاومت تبدیل شده‌اند. این نوحه‌ها در مراسم‌های پرشور محرم و اربعین، با همراهی سینه‌زنی و زنجیرزنی، حس اتحاد و همدلی را تقویت می‌کنند. در دنیای دیجیتال این آثار از طریق پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی، به نسل جدید و مخاطبان جهانی رسیده‌اند و پیام عاشورا را به‌عنوان نمادی از مبارزه با ظلم و ایثار، در سراسر جهان گسترش داده‌اند. نوحه‌های عاشورایی، قلب تپنده فرهنگ ایرانی هستند که با هر نوا، یاد و خاطره کربلا را در دل‌ها زنده نگه می‌دارند.
مداح عراقی محبوب در ایران
ملاباسم کربلایی که این روزها در حمایت از مقاومت می‌خواند به ایران آمده و در اهواز مشغول برگزاری مراسم است. این مداح عراقی با نام کامل باسم‌اسماعیل کربلایی متولد ۱۱ نوامبر ۱۹۶۶ است.
او در سال ۱۹۸۰ از عراق به ایران مهاجرت کرد و در اصفهان، نزد خانواده مادرش زندگی می‌کرد. عمویش رسول التکمچی بود که استعداد باسم را کشف کرد و او را به خواندن مداحی و مرثیه در رثای اهل بیت تشویق کرد. در اصفهان او به مدت پنج سال قرآن و اصوات و الحان تلاوت را به‌خوبی آموخت. سپس نزد شخصی به نام ملا تقی کربلایی رفت و نزد او آموزش دید. باسم چند شعر از ملا تقی کربلایی آموخت. نام او به‌سرعت در بین جماعت پخش شد و جوانان را به مجالس خود جذب کرد و از طریق گوش‌دادن به اشعاری که او می‌خواند، احساسات مذهبی را در آنها پرورش داد. سپس او تحت سرپرستی ملا تقی قرار گرفت و ملا تقی او را به حسینیه‌ای که توسط اهالی کربلای ساکن اصفهان تاسیس شده بود، راهنمایی کرد تا در آن اجرا کند. اولین مداحی خوانده شده توسط او تاج السعاده للیوالی حیدر اثر شاعر فقید مشهور کاظم منثور بود.
کربلایی شروع به خواندن مداحی‌هایی کرد که عمدتا توسط محمدرضا فتح‌الله سروده شده بود. با این حال پس از مرگ فتح‌الله او با جابر الکاظمی آشنا شد. کربلایی و الکاظمی رابطه بسیار خوبی داشتند و در حالی که اولی به عنوان یک خواننده با استعداد شناخته می‌شد، الکاظمی به عنوان یکی از بهترین شاعران آن زمان به حساب می‌آمد. در اینجا بود که رابطه طولانی آنها آغاز شد، جایی که آنها ملودی‌ها و اشعار جدیدی ارائه کردند و از لحن‌ها و اشعار سنتی که قبل از آنها خوانده می‌شد، فاصله می‌گرفتند. کربلایی پس از سقوط صدام حسین به عراق بازگشت. او از مداحان عراقی شناخته شده شیعه است که هم در عراق هم در سایر کشورها طرفداران بسیاری دارد. او بیشتر در قالب تواشیح و سینه‌زنی مداحی می‌کند و بسیاری او را با القابی همچون خادمُ الحسین، سلطانُ المنابر و مَزامیرُ الحسین توصیف می‌کنند. از ویژگیهای مداحی او عدم استفاده از آلات موسیقی است. کربلایی با انتخاب اشعار، ملودی‌ها و اجراهای نوآورانه، توانست میلیون‌ها شنونده را جذب کند و به آنها اجازه دهد انواع موسیقی ممنوعه را کنار بگذارند. او با معرفی مداوم روش‌ها و سبک‌های جدید در تلاوت‌های خود، توانست جای خالی آنها را پر کند و همچنین آثاری به زبان‌های غیرعربی، مانند فارسی، اردو و انگلیسی، تولید کرده است.
اما یکی دیگر از ویژگیهای آثار کربلایی، مداحی با موضوع محکومیت تجاوزهای رژیم صهیونیستی است. چندی پیش او در رثای محمد الدرّه، کودک فلسطینی که توسط نظامیان صهیونیستی کشته شد، نوحه‌ای خواند که خیلیها این کار او را نقد کردند اما این مداح دست از این کار برنداشت و به‌تازگی نیز به دنبال حملات وحشیانه رژیم صهیونیستی به ایران در اهواز به مداحی پرداخته که در آن هم رفتار غیرانسانی این رژیم غاصب را محکوم کرده است.
به گزارش برخی از رسانه‌های عرب، ملاباسم کربلایی اولین مداح عراقی است که مداحی خود را در استودیو ضبط می‌کند. بسیاری از ایرانی‌های کشورمان باسم کربلایی را با نوحه معروف «تزورونی» که در ایام پیاده‌روی اربعین پخش می‌شود میشناسند.