آگاه: چند روز پیش، حجت جباری، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست آذربایجان غربی، برای نخستین‌بار از مرگ عملی دریاچه ارومیه سخن گفت و تأکید کرد که با این روند امیدی به احیای آن باقی نمانده، مگر آنکه سیاست‌های کلان و مدیریت منابع آب کشور به‌طور کامل دگرگون شود. او در توصیف وضعیت بحرانی دریاچه گفت: اگر مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی و برداشت آب توسط وزارت نیرو و جهاد کشاورزی به همین شکل ادامه پیدا کند، احیای دریاچه ممکن نخواهد بود. ما عملاً دریاچه ارومیه را به یک دریاچه فصلی تبدیل کرده‌ایم. در تابستان‌ها کاملاً خشک می‌شود و در زمستان و بهار، کمی آب در آن جمع می‌شود. اگر همین روند ادامه یابد، فقط در فصل‌های پربارش، دریاچه اندکی آبگیری خواهدداشت و در تابستان دوباره خشک خواهد شد. وی همچنین بیان کرد: در بخش شمالی که حدود نیمی از دریاچه را شامل می‌شود، تنها در ۱۰۰ کیلومترمربع، لایه‌ای بسیار نازک به‌ضخامت چهار یا پنج سانتی‌متر آب باقی مانده که عملاً دیگر آبی وجود ندارد. این برای نخستین‌بار است که احتمال می‌دهیم ظرف پنج تا ۶ روز آینده، این بخش نیز کاملاً خشک شود. در بخش جنوبی نیز اگرچه هنوز آبی با عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر وجود دارد، اما احتمال خشک‌شدن کامل تا پایان تابستان بسیار بالاست. او تأکید کرد: ما هنوز به خشکی ۱۰۰درصدی نرسیده‌ایم، اما به آن بسیار نزدیک شده‌ایم.
دریاچه قطعاً احیا می‌شود!
با وجود این گزارش‌های مستند و نگران‌کننده، رضا رحمانی، دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، رویکردی متفاوت را پیش گرفت. او بدون ارائه سند یا ارجاع به تحلیل‌های علمی، مدعی شد دریاچه ارومیه «قطعاً احیا خواهد شد» و همزمان هشدار داد که نباید دریاچه به ابزاری برای ضربه‌زدن به دولت و نظام تبدیل شود.
رحمانی گفت: همه باید بدون توجه به جنجال‌آفرینی‌ها، توان خود را برای بهبود اوضاع دریاچه ارومیه بسیج کنیم. ما باید کار خود را با عزم جدی دنبال کنیم چرا که دریاچه ارومیه قطعاً احیا خواهد شد. اما این جملات شعاری در حالی بیان می‌شود که نه‌تنها آمارهای میدانی آن را تأیید نمی‌کند، بلکه کارشناسان مستقل نیز از پایان دوره رؤیایی احیای دریاچه سخن می‌گویند. تأکید بر «قطعیت احیا» بدون توضیح علمی، چیزی جز تکرار امیدسازی‌های بی‌پشتوانه نیست و اتفاقا همین امیدآفرینی‌های کاذب و بدون ارائه سند و برنامه متقنی که ضامن تحقق ادعای مطرح‌شده باشد، در نهایت و خدای‌ناکرده در صورت مرگ دریاچه ارومیه، ضربه‌ای بزرگ به نظام جمهوری اسلامی و دولت مستقر (چه دولت فعلی که آقای رحمانی استاندار آن است و چه دولت آینده) خواهد بود وگرنه همگان از رسانه‌ها تا کارشناسان و مردم این استان و سراسر کشور، کورسوی امیدی برای احیای دریاچه زیبای ارومیه دارند اما نباید واقعیت را به این سادگی نادیده گرفت.
کارشناسان چه می‌گویند؟
در میان این دو موضع متناقض، طیف گسترده‌ای از کارشناسان محیط‌زیست، آب و منابع طبیعی، بر یک واقعیت واحد تأکید دارند: دریاچه ارومیه در شکل فعلی برنامه‌ریزی‌ها، دیگر قابل احیا نیست. آنچه باقی مانده، شاید تنها امکان «مدیریت شده» یک پیکره آبی کوچک‌تر، یا حتی پذیرش فصلی‌شدن آن باشد. در سال‌های اخیر، بسیاری از متخصصان از لزوم «پذیرش واقعیت جدید» صحبت کرده‌اند و طرح‌هایی را برای کوچک‌سازی حوضه و مدیریت منابع محدود آبی پیشنهاد داده‌اند؛ اما این دیدگاه‌ها غالباً با مقاومت مدیران دولتی مواجه شده است که همچنان به احیای کامل دریاچه در همان وسعت و عمق گذشته دل بسته‌اند.
پروژه‌های بین‌المللی؛ هزینه‌های سنگین، دستاوردهای ناچیز
از دیگر مواردی که بر ناکارآمدی روند احیا صحه می‌گذارد، ناکارآمدی تجربه پروژه‌های بین‌المللی به‌ویژه با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) است. تجربه‌ای که نه‌تنها ثمربخش نبود، بلکه به‌گفته برخی مقامات، زمان طلایی احیای دریاچه را هم از بین برد. در همین رابطه، برخی کارشناسان مدعی هستند یکی از اشتباهاتی که در همکاری‌های بین‌المللی مرتکب شدیم این بود که متوجه نشدیم برخی طرف‌ها فقط زمان از ما می‌گیرند. مثلاً در موضوع دریاچه ارومیه، سال‌ها برنامه UNDP در ایران اجرا شد، اما اکنون که به آن نگاه می‌کنیم، می‌بینیم عملاً فقط وقت ما را گرفتند.
برای همان معیشت پایدار، رفتند سراغ یک متخصص ایرانی که گفته بود برای نجات دریاچه باید ۱۳ اقدام همزمان انجام شود. آنها گفتند فقط یکی را می‌خواهند. همان یک اقدام را اجرا کردند و در مقابل، چند میلیون دلار پرداخت کردند، ولی چهار سال زمان از ما گرفتند؛ زمانی که با ۱۰ میلیارد دلار هم جبران نمی‌شود.
از دست رفتن زمان؛ ضربه‌ای جبران‌ناپذیر
در شرایطی که سرعت تخریب از سرعت اقدامات ترمیمی بیشتر است، از دست رفتن زمان بزرگ‌ترین فاجعه‌ای است که می‌تواند برای یک پروژه احیای اکوسیستمی رخ دهد. به‌نظر می‌رسد دریاچه ارومیه قربانی همین فقدان تصمیم‌گیری قاطع، اصرار بر امیدهای واهی و همکاری‌های کند و پرهزینه شده است.
قطع امید از احیای دریاچه ارومیه با شرایط فعلی
درحالی که پس از خشک شدن کامل قسمت شمالی دریاچه ارومیه، قسمت جنوبی آن نیز در آستانه از بین رفتن قرار دارد، امیدها به احیای دریاچه روز به روز رنگ می‌بازد.
کاهش شدید بارش‌ها و افزایش تبخیر از یک سو و از سویی دیگر تداوم توسعه باغات و زمین‌های کشاورزی و اجرا نشدن مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه باعث شده است بسیاری از کارشناسان به این باور برسند که احیای دریاچه ارومیه دیگر ممکن نیست و در بهترین حالت یک دریاچه فصلی خواهیم داشت که تنها کف آن مرطوب می‌ماند تا از توفان‌های گردوغبار جلوگیری شود.
در چین شرایطی برخی کارشناسان معتقدند که شاید برداشت نمک با ضوابط محیط‌زیستی، مشابه آنچه در دریاچه نمک بزرگ آمریکا انجام می‌شود، بتواند مقداری به شرایط دریاچه کمک کند و از طرفی نفع اقتصادی نیز داشته باشد.
دریاچه ارومیه در شرایطی بحرانی قرار گرفته است و نشانه‌هایی نگران‌کننده از وخامت اوضاع در ماه‌های آینده دیده می‌شود. کاهش چشمگیر بارش‌ها در سال آبی جاری، افزایش دما و افت محسوس ذخایر آبی سدهای حوضه آبریز، هشدارهایی جدی درباره تکرار وضعیت فوق‌بحرانی در پاییز پیشِ‌رو را به‌همراه داشته است. احتمال می‌رود سطح آب دریاچه تا آبان‌ماه به پایین‌ترین ترازهای ثبت‌شده در سال‌های اخیر برسد؛ وضعیتی که یادآور روزهای تلخ خشک‌شدن ۹۵درصدی مساحت دریاچه در گذشته‌ای نه‌چندان دور است.
در رابطه با این موضوع، احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست به تسنیم گفت: براساس آخرین آمار مربوط به ۱۱ خرداد ۱۴۰۴، تراز سطح آب دریاچه ارومیه در این تاریخ ۲۵/۱۲۷۰ سانتی‌متر، وسعت دریاچه ۱۱۱۰ کیلومترمربع و برآورد حجم آب موجود در دریاچه یک میلیارد و ۵۵۰ میلیون مترمکعب است.
وی افزود: در ۱۱ خرداد سال گذشته، تراز آب ۶۷/۱۲۷۰ سانتی‌متر و حدود ۴۲سانتی‌متر بیشتر از وضعیت فعلی بود، همچنین وسعت دریاچه در آن زمان ۲۱۷۱ کیلومترمربع و حجم آب موجود ۲.۸ میلیارد مترمکعب برآورد شده بود. تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه ۱۲۷۴ متر است؛ یعنی اکنون حدود ۴ متر زیر این تراز قرار داریم، اگر قرار باشد دریاچه به این تراز برسد، باید حدود ۱۵ میلیارد مترمکعب آب در آن وجود داشته باشد، بنابراین، فاصله‌ای بسیار زیاد با تراز اکولوژیک داریم که نگرانی جدی ایجاد کرده است.
معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به وضعیت بارش‌ها در حوضه آبریز ارومیه توضیح داد: در حوزه آبریز دریاچه ارومیه، در سال آبی جاری به‌طور متوسط حدود ۲۷ تا ۲۸ درصد کاهش بارندگی نسبت به سال گذشته ثبت شده است، ارومیه از این نظر وضعیتی بسیار نگران‌کننده دارد.
لاهیجان‌زاده در پاسخ به اینکه؛ آیا ممکن است در تابستان باز هم شاهد خشکی ۹۵ درصد مساحت دریاچه ارومیه باشیم گفت: در پاییز ۱۴۰۲ ما به وضعیتی بسیار بحرانی رسیدیم و حجم آب دریاچه به زیر ۶۰۰ میلیون مترمکعب کاهش یافت، با توجه به مقایسه‌هایی که اکنون انجام می‌دهیم، احتمال می‌دهیم این وضعیت مجدداً در پاییز امسال، حدود آبان‌ماه، تکرار شود. در زمان حاضر شرایط نه‌تنها مشابه پاییز ۱۴۰۲ است، بلکه به‌دلیل کاهش بارش‌ها و افزایش دما، ممکن است اعداد مربوط به تراز سطح آب، وسعت و حجم آب دریاچه از آن زمان هم پایین‌تر برود. وی رهاسازی آب از سمت سدها به‌سمت دریاچه در فصل تابستان را به‌دلیل کاهش ذخایر آب شرب منتفی دانست و گفت: در زمان حاضر سد بوکان که یکی از سدهای اصلی تأمین‌کننده آب دریاچه است، حدوداً ۳۲۰ میلیون مترمکعب آب دارد، البته این عدد به‌صورت روزانه تغییر می‌کند و ممکن است با اختلافی حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون مترمکعب جابه‌جا شود، اما در سال گذشته در همین تاریخ، سد بوکان بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب داشت؛ یعنی دو برابر مقدار فعلی.