آگاه: «مشروطیت» یعنی هویت‌بخشیدن به فرد و هر یک از افراد اجتماع در زندگانی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... و ایجاد جامعه‌ای که در آن عدالت باشد. ازجمله مهم‌ترین ابزار رسیدن به اهداف مذکور، ایجاد یک دولت و حکومت قانونی به‌منظور محدودکردن قدرت شاه قاجار از طریق ایجاد مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی مشروطه بود. برای به ثمر نشستن انقلاب مشروطه از سال‌ها قبل زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن فراهم شده بود. سرانجام در سال ۱۲۸۵ شمسی منجر به صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار شد. انقلاب مشروطیت یک اقدام جسورانه از سوی نخبگان سیاسی، فرهنگی و مردم بود که دستاوردهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بسیار زیادی داشت. عدالت اجتماعی و برخورداری از حقوق شهروندی از مولفه‌های اساسی انقلاب مشروطه بود.
دستاوردهای انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطه منجر به تدوین و تصویب اولین قانون اساسی ایران در سال ۱۲۸۵ شمسی به نام «قانون اساسی مشروطه» شد. هدف آن محدودکردن اختیارات سلطنت و ایجاد چارچوب قانونی برای حکومت بود و قانون اساسی به‌عنوان سند اصلی حکومت مشروطه، حقوق و آزادی‌های شهروندان و همچنین حدود و وظایف دولت را تعیین می‌کند. قانون اساسی مفهوم حاکمیت قانون را که به دنبال تضمین حقوق همه شهروندان، ازجمله شاه تابع معیارهای قانونی یکسان را مشخص کرد.
یکی از مهم‌ترین دلایل زمینه‌های وقوع انقلاب مشروطه در ایران، فساد و ناکارآمدی در دستگاه‌های دولتی، فشارهای اقتصادی بر مردم و عدم‌وجود حقوق و آزادی‌های مدنی بودند. دلیل این آگاهی مردم هم چیزی نبود جز اینکه با ورود صنعت چاپ و رواج مکتب ترجمه، منجر به آشنایی ایرانیان با اندیشه‌های جدید و تحولات سیاسی در دیگر کشورها، به‌ویژه انقلاب‌های فرانسه و روسیه شده بود. در خصوص انقلاب مشروطه آثار بسیاری نوشته و در بازار نشر منتشر شده است. در ادامه به معرفی برخی آنها خواهیم پرداخت:
تاریخ بیداری ایرانیان: ناظم‌الاسلام کرمانی
تألیف «تاریخ بیداری ایرانیان»، نوشته ناظم‌الاسلام کرمانی همزمان با وقایع مشروطه است. نویسنده پس از تأسیس مدرسه اسلام توسط محمدصادق طباطبایی در این مدرسه مشغول به تدریس شد. شاید به همین دلیل است که وی در وقایع‌نگاری مشروطه دیدگاه جناح آیت‌الله طباطبایی را نمایندگی می‌کند. نزدیکی او به آیت‌الله طباطبایی باعث شده این کتاب در بیان اطلاعات دست‌اول از ملاقات‌ها و مذاکرات و دیدگاه‌های آیت‌الله طباطبایی سرآمد شود. همچنین ویژگی بارز دیگر این اثر بیان اختلافات و جناح‌بندی‌های درونی میان فقهای مشروطه است. نکته ظریف و بااهمیت کتاب موردبحث، بیان نحوه بروز حوادث مهم در تهران است. تاریخ‌نویسان مشروطه مانند کسروی و مهدی ملک‌زاده نیز به وقایع مورد اشاره اثر ناظم‌الاسلام استناد کرده که نشان از اعتبار و دقت نظر ناظم‌الاسلام در وقایع‌نگاری دوران مشروطه است. از کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» دو تصحیح شناخته شده وجود دارد که علی‌اکبر سعیدی سیرجانی کامل‌تر است.
مردم در سیاست ایران: پنج پژوهش موردی: یرواند آبراهامیان
یرواند آبراهامیان، نویسنده و مورخ ایرانی، در کتاب «مردم در سیاست ایران: پنج پژوهش موردی» به پنج بزنگاه تاریخ ایران اشاره کرده که دوتای آنها به مشروطه می‌پردازند. آبراهامیان به‌طور ویژه در مقاله‌هایش نقش مردم را در رویدادهای مهم بررسی می‌کند و تأثیر آنها در شکل‌دهی به بزنگاه‌ها را به تصویر می‌کشد. آبراهامیان در مقاله‌های بعدی به انقلاب سال ۵۷، فرقه دموکرات آذربایجان و حزب توده می‌پردازد و در هرکدام از این مقاله‌ها بیشتر روی مردم تمرکز دارد. نگاه آبراهامیان به نقش مردم در رویدادهای مهم، منحصربه‌فرد و تیزبینانه است و باعث شده آثارش موردتوجه مردم و تاریخ‌نگاران قرار بگیرند و از مراجع مهم مطالعه تاریخ شناخته شوند.آبراهامیان در کتاب دیگر خود با نام «ایران بین دو انقلاب» نیز به وقایع دوران مشروطه پرداخته است. او در این کتاب، به روایت وضعیت کشور از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی پرداخته و پرحادثه‌ترین دوره تاریخی کشور را به بهترین شکل ممکن به تصویر کشیده است.
انقلاب مشروطیت ایران: نسیم خلیلی
اگر به دنبال خواندن یک کتاب با زبان ساده و روان در مورد انقلاب مشروطه هستید، «انقلاب مشروطیت ایران» نوشته نسیم خلیلی انتخاب مناسبی است. این کتاب توسط گروه انتشاراتی ققنوس منتشر شده است.
در این کتاب می‌توانید مشروطه را از همان پدیدآمدن زمینه‌ها تا مسیر طی‌شده و سرگذشت آن در طول زمان بشناسید. وجه تمایز انقلاب مشروطیت ایران زبان روان و ساده کتاب است که باعث می‌شود این اثر برای شروع انتخابی مناسب باشد و دری باز کند به دنیای پرماجرای مشروطه. زمینه‌های مشروطه، تأسیس مجلس، قیام باقرخان و ستارخان، به‌توپ‌بستن مجلس و... از مسائلی هستند که در این کتاب موشکافانه مطرح شده‌اند.
مکتوبات خیالی : علی باغدار دلگشا
«مکتوبات خیالی، اسنادی از گفتمان سیاسی عصر مشروطه»، نوشته علی باغدار دلگشا توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر شده و شامل پنج متن مکتوب انتقادی با نام‌های «ندای طفل مشروطه»، «ناله وطن»، «جواب میرزا ترسوی کاشانی از ملا بی‌پروای خراسانی»، «مکالمه میرزا سعید سمنانی با ابومفید کرمانی» و «حمام جنیان» چاپ شده در روزنامه‌های استبداد، پروانه، خورشید، چهره‌نما و تمدن در فاصله سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ شمسی است. این مکتوبات از مجموع بررسی ۱۵ هزار و ۵۵ برگ مطبوعاتی مستخرج شده‌اند. موضوع آنها نقد جامعه و سیاست در ایران اواخر دوره قاجار است و اشخاص گفت‌وگوکننده در این مکالمات نیز افرادی خیالی هستند. مکالمات مندرج در این مکتوبات را می‌توان وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دوره مشروطه دانست.
نویسنده درباره این کتاب گفته است: در خصوص چگونگی آشنایی‌ام با این مکالمات و مکتوبات خیالی باید گذری به بررسی‌ها و پژوهش‌های سال ۱۳۹۲ داشته‌باشم؛ زمانی که در حال تدوین و تکمیل طرحی پژوهشی با عنوان «بررسی مطالبات اجتماعی زنان در مطبوعات دوره مشروطه» به‌عنوان پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشدم در دانشگاه فردوسی مشهد بودم، به ناگاه در روزنامه ندای وطن با مکالمه‌ای میان شیخ بهلول و ملانصرالدین مواجه شدم. «مذاکرات ملانصرالدین با شیخ بهلول» که متنی در ظاهر تخیلی اما در باطن واقعی در خصوص اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانه مشروطه بود؛ مکالمه‌ای خیالی که در چندین شماره همان روزنامه ادامه یافته بود. در مجموع ۲۹۶ شماره باقی مانده از جریده ندای وطن، هرچند به دنبال مکتوبات و نامه‌های زنان بودم، اما با سه مکالمه خیالی نیز مواجه شدم؛ «گفت‌وگوی شیخ و ملا» که در ۲۶ شماره منتشر شده بود. پس از چند شماره وقفه مکالمه‌ای دیگر با عنوان «گفت‌وگوی میرزا عبدالله و میرزا صادق» از شماره ۵۲ تا شماره ۷۸ روزنامه ندای وطن در قالب ۱۱ بخش به چاپ رسیده بود و مکالمه «بقیه گفت‌وگوی منوچهر با فریدون در یکی از قهوه‌خانه‌های پاریس» که در شماره ۴۴ از سال اول آن روزنامه درج شده بود. مکالماتی که ساختار، زبان و گفتار آن گواهی بر ظهور گونه انتقادی در گفتمان زمانه مشروطه بود. با این وجود از ظهور گونه انتقادی جدیدی در گفتمان مطبوعاتی زمانه مشروطه و تدارکات ایدئولوژیک آن انقلاب آگاهی یافتم. از آن پس همچنان که اولویت کاری‌ام بررسی مکتوبات مندرج از زنان در مطبوعات بود، در هرکدام از جراید که مکالمه‌ای می‌یافتم لیستی از آن تهیه می‌کردم. در تابستان ۱۳۹۴ بررسی و جمع‌بندی مکالمات خیالی را آغاز کردم. نخستین نتیجه آن انتشار مقاله‌ای علمی - پژوهشی با عنوان «مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دوره مشروطه» بود که بی‌شک بدون راهنمایی‌ها و تشویق استادم لطفی، ظهور و نشرش با مشکلات مواجه بود. انتشار آن مقاله بازتاب‌های خوبی از جانب پژوهشگران رشته‌های تاریخ، علوم سیاسی و جامعه شناسی را با خود به همراه داشت. با راهنمایی استادم لطفی، تصمیم برای تبدیل آن مقاله به کتابی با عنوان مکالمات خیالی گرفته و در نهایت کتابی در ۳۳۴ صفحه تدوین شد. آن کتاب - مکالمات خیالی - که طبیعتا نمی‌توانست برخی مکالمات و برخی تصاویر مربوط به آنها را در خود جای دهد زمینه‌ساز تدوین این کتاب - مکتوبات خیالی - شد.
انقلاب مشروطه: علیرضا ملائی توانی
ملائی توانی سال‌هاست که به صورت تخصصی درباره وقایع و دوره تاریخی مشروطه مشغول تحقیق و پژوهش است و تاکنون هم چند کتاب از او با محوریت این رخداد تاریخی منتشر شده است. انقلاب مشروطه و تکاپو برای آزادی (روایتی دیگر از انقلاب مشروطه ایران) ازجمله آثار منتشر شده این محقق و نویسنده است.
نویسنده در کتاب «انقلاب مشروطه» که توسط نشر ثالث منتشر شده کوشیده است به انقلاب مشروطه همانند یک تجربه زیسته ایرانیان در مواجهه با مدرنیته نگاه و جایگاه و نقش این انقلاب را در آگاهی تاریخی مردم ایران بررسی کند. مواجهه با مدرنیته، تقدیر تاریخیِ انسان غیرغربی است و انقلاب مشروطیتِ ایران جزوی از این مواجهه ناگزیر است. تجربه مشروطه به‌عنوان انقلابی یکتا و جنبشی ناتمام، تنها بخشی از این مواجهه در جریان است.
همچنین ملائی توانی در کتاب تکاپو، برای آزادی تلاش کرده در پرتو نگرش «تاریخیت»، با اندیشیدن درباره انقلاب مشروطه، تجربه زیسته ایرانیان در مواجهه با مدرنیته و جایگاه و نقش این انقلاب را در آگاهی تاریخی مردم ایران بررسی کند.
به عقیده این نویسنده و پژوهشگر، سخن گفتن از شکست مشروطه تنها در صورتی درست است که آن را به پروژه‌ای سیاسی فرو بکاهیم، اما مشروطیت فقط یک پروژه سیاسی نبود، بلکه به‌عنوان مهم‌ترین نظریه دولت دموکراسی فراتر از مشروطه سلطنتی است و در قالب‌هایی چون جمهوری نیز تعریف‌شدنی است. ازاین‌رو، یک جهان‌بینی و یک افق فکری و معنایی نیز هست. لذا مشروطیت به‌عنوان تکاپو برای آزادی، تجربه‌ای زنده و در جریان است. انقلاب مشروطه یک دوره پرتناقض، مناقشه‌برانگیز و پرتعارض است، بنابراین جنبشی نیست که بتوان به‌راحتی راجع به آن صحبت کرد. اختلاف‌نظرهای عمیقی راجع به این اتفاق وجود دارد که گاهی این اختلاف‌نظرها از ساحت دانش به ساحت سیاست، مذهب و جای دیگر رانده شده است. با وجود همه این پیچیدگی‌ها تلاش کردم یک اثر روشنگرانه بنویسم. به بیان دیگر نویسنده در آثار خود تلاش کرده که انقلاب مشروطه را بهانه‌ای کند تا به مسائل زمان خودمان پاسخ دهد؛ در حقیقت انقلاب مشروطه یک تجربه ناتمامی است که ایرانیان همچنان درگیر آن هستند. بسیاری از چالش‌ها و تعارضات ما در حوزه‌ها و قلمروهای مختلف از علوم‌انسانی و فلسفه گرفته تا اقتصاد، ریشه در اتفاقات انقلاب مشروطه دارد. رویکرد اصلی کتاب هم براساس دیدگاه‌های تبارشناسانه است و به‌نوعی من از نگاه امروز به مشروطه نگاه کردم و دنبال پاسخ‌های تاریخی مناسب برای مسائل امروز بودم.