آگاه: تشکیل مجدد چنین سازمانی، پروژه‌ای اجتماعی است که اگر درست فهم و اجرا شود، می‌تواند حلقه گمشده مشارکت مدنی در ایران معاصر ما را احیا کند. رسانه‌های کشور طی ماه‌های اخیر، بارها به نقش جوانان در عرصه‌های ملی و بین‌المللی پرداخته‌اند؛ نقش‌هایی که همگی نشانه‌هایی از بازگشت گفتمان به خصوص در میان جوانان و جوانان با جامعه در فضای رسمی کشورند. آیا بازسازی یک نهاد متمرکز برای جوانان می‌تواند پاسخگوی مطالبات واقعی و پیچیده نسل امروز باشد؟
تاریخچه سازمان جوانان در ایران به دهه‌های پیش بازمی‌گردد. در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ «سازمان جوانان جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران» یکی از نخستین نهادهایی بود که فعالیت‌های امدادی، فرهنگی و آموزشی جوانان را سامان می‌داد. پس از انقلاب، ساختارهای مشابهی در قالب‌های جدیدی مانند سازمان ملی جوانان شکل گرفت، اما هیچ‌یک نتوانستند به ثبات و نفوذ اجتماعی بلندمدت دست یابند.
در دهه ۱۳۸۰ با ادغام سازمان ملی جوانان در وزارت ورزش، بخشی از هویت سازمانی جوانان در ساختار اداری بزرگ‌تر از بین رفت. اگرچه معاونت جوانان وزارت ورزش و جوانان تا امروز برقرار است اما عملا جای خالی یک نهاد مستقل با ماموریت اجتماعی، فرهنگی و هویتی برای جوانان احساس می‌شود. بسیاری از کارشناسان حوزه جامعه‌شناسی و رسانه معتقدند که طی سال‌های اخیر، نهادهای جوان‌محور در ایران انسجام و برنامه‌ریزی ملی نداشتند و بیشتر در قالب طرح‌ها و شبکه‌های موقت یا استانی فعالیت کرده‌اند. به همین دلیل تشکیل مجدد سازمان جوانان بار دیگر در دستور کار قرار گرفته است؛ نهادی که بتواند هم از ظرفیت تاریخی و هم از فناوری‌ها و ساختارهای جدید برای سازماندهی نسل جوان بهره گیرد.
بازتاب سیاست‌های جدید جوان‌محور
نشانه‌های این بازگشت را می‌توان در خبرهای رسمی دید. رسانه‌ها در گزارشی از آغاز به کار «شبکه ایران یاران جوان» در همدان خبر دادند؛ طرحی که هدف آن «تقویت مشارکت اجتماعی جوانان و ایجاد شبکه ارتباطی میان استان‌ها» عنوان شده. این شبکه با همکاری وزارت ورزش و جوانان و استانداری‌ها طراحی شده و قرار است بستری برای شناسایی، توانمندسازی و پیوند نیروهای جوان در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و فناورانه باشد.
در همین زمینه رویداد ملی «ایران جان» نیز تابستان امسال با مشارکت بیش از ۱۶۵ شبکه تلویزیونی و محلی برگزار شد. این طرح با هدف معرفی ظرفیت‌های استانی، خلاقیت جوانان و ترویج امید در رسانه‌ها اجرا شد. چنین رویدادهایی نشان می‌دهد که نگاه سیاست‌گذاران فرهنگی به جوانان، از سطح شعار در حال عبور است و به سطح عمل نزدیک می‌شود؛ اما هنوز نبود یک ساختار رسمی و پایدار، این تلاش‌ها را پراکنده و کوتاه‌مدت می‌کند. در کنار این اقدامات، وزارت ورزش و جوانان طی چند ماه گذشته از تدوین «نقشه ملی جوانان» خبر داده؛ طرحی که قرار است وظایف دستگاه‌های مختلف را در قبال نسل جوان مشخص کند. این در حالی است که کارشناسان حوزه رسانه معتقدند، بدون نهاد اجرایی مستقل، چنین نقشه‌هایی در حد اسناد باقی خواهند ماند.
مسائل اجتماعی و اقتصادی؛ چالش‌های نسل امروز
تشکیل هر نهاد جوان‌محور در ایران، بدون شناخت دقیق از وضعیت واقعی نسل جدید ممکن نیست. داده‌های رسمی و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که بخش بزرگی از جمعیت فعال کشور در رده سنی ۱۵ تا ۳۰ سال قرار دارد. با این حال، نرخ بیکاری در میان جوانان بیش از میانگین ملی است و مشارکت مدنی در قالب سازمان‌های مردم‌نهاد یا تشکل‌ها گزارش می‌شود. از سوی دیگر تحولات فرهنگی و رسانه‌ای، ساختار هویت نسل جوان را تغییر داده است. جوان امروز ایران، برخلاف نسل‌های پیشین، بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های دیجیتال و فضاهای آنلاین هویت اجتماعی خود را شکل می‌دهد. در حالی‌که نهادهای رسمی هنوز عمدتا در قالب‌های سنتی عمل می‌کنند. بنابراین، هرگونه سازماندهی مجدد جوانان، اگر بخواهد موفق باشد، باید میان اقتضائات نسل دیجیتال و ساختار سنتی پلی برقرار کند. این همان نقطه‌ای است که بسیاری از تحلیل‌گران از آن به‌عنوان «شکاف نهادی» یاد می‌کنند؛ شکافی میان جوانان پرتحرک و نظام اداری کند و بوروکراتیک.
جوانان پشتوانه مسئولان؛ مسئولان حامی جوانان
کشور ما جمعیت جوان تحصیلکرده، خلاق و آشنا با فناوری‌های نو بسیار دارد. از سوی دیگر سابقه حضور جوانان در انقلاب، دفاع مقدس، علم و فناوری، پشتوانه‌ای برای این نهاد است. در شرایط کنونی رسانه‌هایی مانند صداوسیما، خبرگزاری‌های رسمی و شبکه‌های محلی آماده‌اند تا پروژه‌های جوان‌محور را بازتاب دهند که نمونه آن در طرح ایران جان مشهود بود. حمایت مستقیم وزارت ورزش و جوانان و نهادهای استانی از پروژه‌های جوان‌محور نشانه‌ای از اراده مسئولان برای پیشبرد اهداف مربوط به نسل حاضر است.
از طرف دیگر تجربه ادغام سازمان ملی جوانان در وزارت ورزش، هنوز به‌عنوان ضعف ساختاری باقی مانده است. جوانان امروز نسبت به نهادهای رسمی بی‌اعتمادند و در صورت احساس نمایشی بودن ساختار، به‌سرعت فاصله می‌گیرند. در شرایط اقتصادی فعلی، تامین بودجه برای برنامه‌های ملی جوانان دشوار است که در این زمینه هم مسئولان باید زیرساخت‌ها و منابع مالی را تامین کنند. مدیریت سنتی و سلسله‌مراتبی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای نسلی باشد که به سرعت تصمیم و انعطاف‌پذیری عادت دارد.
فرصت‌هایی که باید غنیمت شمرده شود
در دوره فعلی امکان سازماندهی جوانان از طریق شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های آنلاین و سامانه‌های تعاملی وجود دارد که باید از این فرصت به خوبی برای پیشبرد اهداف مربوط به جوانان استفاده کرد. در فضای رسانه‌ای ما، موضوع جوانان بار معنایی مثبت دارد. در این زمینه می‌توان از رسانه‌ها و فضاهای مجازی مورد اعتماد جوانان بهره‌مند شد. ایران در قالب گروه‌هایی مانند بریکس، پیشنهاد ایجاد شبکه تبادل دانش میان جوانان را مطرح کرده که می‌تواند به دیپلماسی جوانان کمک کند. اکنون دولت و نهادهای فرهنگی به سمت تمرکززدایی و نقش دادن به استان‌ها در حرکت هستند که فرصت مناسبی برای مشارکت جوانان فراهم می‌کند. آغاز به فعالیت سازمان جوانان با وجود همه فرصت‌ها و فایده‌هایی که دارد با مشکلاتی هم مواجه است. از جمله اینکه وجود نهادهای متعدد موازی از بسیج تا NGها و معاونت‌های جوانان ممکن است سبب موازی‌کاری شود. اگر سازمان به ویژه در ماه‌های نخست کارآیی لازم را نداشته باشد ممکن است باعث بدبینی عمومی و کاهش اعتماد جمعی در میان جوانان شود.
این روزها فشارهای اقتصادی و محدودیت‌های اجتماعی باعث شده که همه مردم و از جمله جوانان به عنوان عناصر اصلی جامعه انرژی کمتری برای انجام امور داوطلبانه داشته باشند. به همین دلیل باید منابع اقتصادی روشنی برای فعالیت‌های این حوزه در سطح خرد و کلان مشخص کرد تا نتیجه مطلوب حاصل شود.
هم حضور، هم نقش
اکنون بزرگ‌ترین چالش سازمان جدید، مسئله اعتماد عمومی است. نسل جوان امروز ایران، نسلی است که به تجربه دریافته در بسیاری از طرح‌ها حضور دارد اما نقش ندارد. اگر ساختار جدید نیز به همان مسیر بیفتد، شکست آن حتمی است. برای جلب اعتماد، شفافیت در انتخاب مدیران، فرآیندهای تصمیم‌گیری و نحوه تخصیص بودجه ضروری است. همچنین، حضور نمایندگان واقعی جوانان از استان‌ها و اقشار مختلف از روستا تا کلانشهرها باید تضمین شود. سازمان جوانان اگر بخواهد ملی باشد، باید چهره واقعی تنوع ایران را در خود بازتاب دهد.
افق پیش‌رو: جوان ایرانی در آستانه تحولات جدید
در نهایت، سازمان جوانان تنها زمانی معنا پیدا می‌کند که بتواند با واقعیت زندگی جوان ایرانی پیوند بخورد؛ نسلی که با بحران اقتصادی، دغدغه مهاجرت، چالش هویتی و در عین حال آرزوی تغییر زندگی روبه‌روست. بازسازی سازمان جوانان، فرصتی است برای بازتعریف رابطه نسل‌ها؛ رابطه‌ای که در آن اعتماد، گفت‌وگو و مسئولیت‌پذیری دوباره برقرار شود. این سازمان می‌تواند پلی باشد میان نهادهای رسمی و جامعه، میان سیاست و زندگی واقعی، میان گذشته و آینده. این ماموریت بزرگ، نیازمند صداقت، جسارت و گوش شنواست. جوانان ایران، سرمایه‌ای هستند که دیگر نمی‌توان آنان را فقط موضوع سیاست‌گذاری دانست؛ آنان خود، کنشگر و طراح آینده هستند. اگر سازمان جوانان بتواند این حقیقت را درک و نهادینه کند، آنگاه بازگشتش نه تکرار گذشته، بلکه آغاز فصلی تازه در حکمرانی اجتماعی ایران خواهد بود.
بازخوانی مفهوم «انسان‌محوری» در سیاست جوانان
تشکیل مجدد سازمان جوانان، اگر قرار است موفق باشد، باید از سطح نماد و شعار فراتر برود و انسان‌محور شود. به این معنا که جوان نه به‌عنوان عددی آماری یا ابزار توسعه، بلکه به‌عنوان انسان دارای نیاز، احساس و خواست اجتماعی دیده شود.
در نگاه انسان‌محور، سازمان جوانان باید سه کارکرد کلیدی داشته باشد؛ سازوکاری برای شنیدن صدای واقعی جوانان، نه فقط از طریق نظرسنجی بلکه با گفت‌وگو و حضور میدانی. ارائه آموزش‌ها، مهارت‌ها و فرصت‌های واقعی برای رشد حرفه‌ای و مدنی. انتقال منافع و خواسته‌های جوانان به سطح تصمیم‌گیری‌های کلان، نه در قالب مراسم نمادین بلکه در قالب کرسی‌های رسمی مشورتی. اگر این ارکان رعایت شود، سازمان جدید می‌تواند جایگاه متفاوتی از تجربه‌های گذشته پیدا کند.
«سازمان ملی جوانان» پس از ۱۵ سال فعالیت خود را آغاز می‌کند
معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان گفت: «روند احیای سازمان ملی جوانان نهایی شده است؛ این اقدام یکی از اصلی‌ترین خواسته‌های جامعه جوان در این حوزه است.»
علیرضا رحیمی، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان و دبیر شورای عالی نوجوانان و جوانان کشور گفت: «آخرین جلسه رسمی با حضور وزیر ورزش و جوانان، معاونان وزارت و رفیع‌زاده، معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان امور اداری و استخدامی کشور برگزار شد و پس از آن نیز چندین نشست کارشناسی برای نهایی‌سازی ساختار جدید تشکیل شده است.»
رحیمی با اشاره به استفاده از ظرفیت ماده ۱۰۵ قانون برنامه هفتم توسعه و پیشرفت کشور برای تلفیق و هم‌افزایی فعالیت‌های موازی دستگاه‌های دولتی در حوزه جوانان، گفت: «ما در مسیر نهایی‌سازی احیای سازمان هستیم و ظرف یک تا دو هفته آینده خبر خوش این اتفاق بزرگ را به‌عنوان هدیه دولت وفاق به جوانان ایران اعلام خواهیم کرد.» وی تاکید کرد: «سازمان ملی جوانان پس از احیا، ذیل وزارت ورزش و جوانان فعالیت خواهد کرد و ماموریت‌های قانونی دولت در حوزه جوانان را به‌صورت متمرکز، هدفمند و کارآمد دنبال می‌کند. این سازمان بار دیگر به محملی برای فعالیت‌های ساختاری و امیدبخش نسل جوان کشور تبدیل خواهد شد.»