آگاه: ریلیتی‌شو، تلویزیون واقع‌نما یا مستند- مسابقه همان ژانری است که سابقه تاریخی زیادی ندارد اما در همین یکی، دو دهه‌ای که کارش را آغاز کرده حسابی جای خود را در میان ژانرهای سرگرم کننده باز کرده و از آمریکا که زادگاه ابداع این ژانر بود کم‌کم پایش به کشورهای دیگر هم باز شده است تا جایی که این روزها در هر پلتفرم ایرانی حداقل یکی، دو ریلیتی‌شو وجود دارد.
از آمریکن آیدل تا سرزمین دانایی
این ژانر از مجموعه‌های تلویزیونی از سال ۲۰۰۰ ابتدا در تلویزیون‌های آمریکا و بعد در دیگر کشورهای جهان رواج یافت. شبکه تلویزیونی ام‌تی‌وی (MTV) یکی از پیشگامان این عرصه است. ریلیتی‌شوها انواع مختلفی دارند؛ مستند -مسابقه، استعداد واقعیت و ساخت برنامه‌های واقع‌نما با موضوعاتی چون سبک زندگی و سفر از جمله گونه‌های این ژانر هستند.
یکی از معروف‌ترین برنامه‌هایی که بعدها بارها مورد تقلید قرار گرفت آمریکن آیدل بود که خیلی مورد استقبال قرار گرفت و تا سال‌ها جزو محبوب‌ترین برنامه‌ها در تاریخ تلویزیون ایالات متحده بود.
البته پیش از سال ۲۰۰۰ هم برنامه‌هایی شبیه ریلیتی‌شو در قالب دیگری ساخته شده بود؛ به عنوان مثال اکثر برنامه‌هایی که در یک دوره تحت عنوان دوربین مخفی پخش می‌شد جزو ریلیتی‌شو به حساب می‌آیند چون بر مبنای واقعیت ساخته می‌شوند یا مثلا ساخت مستند از زندگی افراد با هدف نشان دادن یک امر روزمره و واقعی که نمونه آن در سال ۱۹۷۰ تحت عنوان An American Family پخش می‌شد هم جزو اولین ریلیتی‌شوها به حساب می‌آید. روند ساخت ریلیتی‌شوها ادامه پیدا کرد و جنس واقعی بودنشان باعث شد که خیلی زود در میان مردم جابیفتند و به واسطه همین پرطرفدار بودن، پای سرمایه‌گذاران بسیاری به میان آمد که به آن ژانر به چشم یک ژانر پولساز نگاه می‌کردند.
اما ورود ریلیتی‌شو در ایران به دهه ۸۰ برمی‌گردد و یکی از نخستین نمونه‌های این ژانر برنامه «سرزمین دانایی» است که در سال ۱۳۸۹ با قالب مستند-مسابقه تولید و پخش شد. در این برنامه شرکت‌کنندگان باید از میان ابزارهای مجاز مسیرهای مختلف را طی می‌کردند، معما حل می‌کردند، در طبیعت یا مناطق بکر فعالیت‌هایی مثل ماهیگیری، ساخت جان‌پناه، تهیه غذا و حتی ساخت بالن انجام می‌دادند. نویسنده و کارگردان این برنامه که از شبکه تهران پخش می‌شد، سعید ابوطالب بود. پس از آن نمونه‌های بیشتری طراحی شدند که با فرهنگ محلی و محدودیت‌های خاص، سازگار شدند.
ورود ریلیتی‌شو در ایران مثل سایر ژانرها در ابتدا با نوعی مقاومت روبه‌رو شد و عده‌ای این ژانر را با فرهنگ ایران ناسازگار دانستند اما این مقاومت خیلی طول نکشید و نتیجه اینکه الان در هر پلتفرمی بگردی حتما یک برنامه با عنوان ریلیتی‌شو می‌بینی و نکته مهم این است که خیلی از آنها فقط از ریلیتی‌شو، نامش را دارند و نه خصیصه و ویژگی‌اش را.
پس از سرزمین دانایی، چند ریلیتی‌شو دیگر با نام‌های «فرمانده»، «خانه ما» و «ضدگلوله» در تلویزیون پخش شد اما پخش این‌گونه از برنامه‌ها در رسانه ملی با وجود پرطرفدار بودن خیلی دوام نیاورد و سازندگان این ژانر ترجیح دادند به پلتفرم‌ها کوچ کنند. «شام ایرانی»، «جوکر»، «شب‌های مافیا» و «کارناوال»، از جمله معروف‌ترین ریلیتی‌شوها در پلتفرم‌های ایرانی هستند. در این میان سازندگان آن‌ور آبی هم دست به کار شدند و چون خواستند از قافله عقب نمانند دست به ساخت ریلیتی‌شوهای مبتذلی چون عشق ابدی، زن روز و امثال اینها زدند که متاسفانه به واسطه شبکه‌های اجتماعی خیلی زود سرزبان‌ها افتاد.
چرا ریلیتی‌شو فراگیر و محبوب شد؟
همذات‌پنداری و جذابیت زندگی واقعی: مخاطبان علاقه دارند زندگی افراد معمولی یا شرکت‌کنندگان را ببینند، با احساسات، درگیری‌ها، روابط انسانی و چالش‌های واقعی آنان همراه شوند. چنین جنبه‌ای، حس نزدیکی و همذات‌پنداری را افزایش می‌دهد.
فرمت متنوع و جذاب: ژانر ریلیتی شامل انواع فرمت‌هاست: مسابقه، حذف، استعدادیابی، دوستیابی، تغییر زندگی (makeover) و ... که برای گروه‌های مختلف مخاطبان جذابیت دارد.
تعامل مخاطب و رسانه‌های اجتماعی: امروزه این برنامه‌ها نه تنها در تلویزیون، بلکه در رسانه‌های دیجیتال و استریمینگ پخش می‌شوند. کاربران می‌توانند در شبکه‌های اجتماعی درباره شرکت‌کنندگان نظر بدهند، کلیپ‌ها را به اشتراک بگذارند و لحظات جنجالی را بازپخش کنند که باعث انتشار ویروسی می‌شود.
افزایش مخاطبان در همه گروه‌های سنی: گزارش‌ها نشان می‌دهد که حتی در گروه‌های سنی میان‌سال و بالا نیز مخاطبان ریلیتی رو به افزایش است. مثلا از ابتدای سال ۲۰۲۰ مخاطبان ۴۵ تا ۵۴ سال حدود ۱۸درصد و ۵۵ تا ۶۴ سال حدود ۱۹درصد رشد در علاقه به این ژانر نشان داده‌اند.
تقاضای زیاد در بازار تلویزیون: برخلاف ایران در بازار ایالات متحده، ژانر واقعیت یکی از پرتقاضاترین ژانرهاست و سهم مخاطبان اصلی برای محتواهای واقعی نیز قابل توجه است.
نکته‌ای که با مرور بر این برنامه‌ها متوجه آن می‌شویم این است که ریلیتی‌شو با هدف «نمایش واقعیت» وارد بازار شد اما کم‌کم اصل ماجرا فراموش و واقعیت در لابه‌لای ایده‌های پولساز گم شد، این روزها هرکسی هر ایده‌ای دارد که در آن جرقه‌ای از واقعیت وجود دارد، نام ریلتی‌شو به آن و به خورد مخاطب می‌دهد در حالی که هدف از ابداع این ژانر از ابتدا چیز دیگری بود، نمایش یک دنیا و زندگی واقعی اصلی‌ترین هدف برنامه‌های این ژانر بود که خیلی به آن توجه نمی‌شود. علاوه بر این، بیشتر سازندگان این ژانر سراغ گونه مستند- مسابقه رفتند و سایر گونه‌ها به فراموشی سپرده شده است؛ فراموش نکنیم که آموزش و یادگیری یکی دیگر از اهداف ساخت ریلیتی‌شوها بود اما به نظر می‌رسد حرف اول در دنیای امروز را «محصول سرگرم کننده» می‌زند چون پولساز است! حالا می‌خواهد این محصول در سینما باشد یا در تئاتر و کتاب و VOD.