وضعیت منابع آبی از بحران تا فاجعه

علی جواهری _ دبیر گروه جامعه
۴ مرداد ۱۴۰۴ - ۲۲:۴۰

ایران بیش از دو دهه است که درگیر بحران آب است.

آگاه: با این ‌که کارشناسان و رسانه‌ها بارها هشدار داده‌اند، هنوز اقدام موثری برای مدیریت مصرف آب انجام نشده است. از سوی دیگر، شفاف‌سازی در مورد زمان و دلایل قطعی آب نیز وجود ندارد. حال آنکه اگر راهکارهای کارشناسی ارائه‌شده در رسانه‌ها، طی سال‌های اخیر جمع‌آوری و تدوین شود، می‌تواند به عنوان یک سند اجرایی و در دسترس، بخشی از مشکلات را حل کند. اما سوال اینجاست که چرا پس از سال‌ها، اقدام عملی جدی در این زمینه صورت نمی‌گیرد؟  سازمان‌های بین‌المللی، بارها درباره کمبود آب در ایران هشدار داده‌اند. ایران با قرارگرفتن در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، همواره با چالش کم‌آبی روبه‌رو بوده، اما تغییرات اقلیمی، این بحران را تشدید کرده است. نشانه‌های این وضعیت اضطراری را می‌توان در کاهش بی‌سابقه بارندگی‌ها، خشک‌شدن تالاب‌ها، فرونشست گسترده زمین و افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی مشاهده کرد.   با این وجود، مدیریت منابع آب در ایران همچنان ضعیف و غیرشفاف است. فقدان عزم جدی برای کنترل مصرف، یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات این حوزه است. برنامه‌های صرفه‌جویی اغلب ظاهری و فاقد پیگیری‌های لازم هستند. در بخش کشاورزی که ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می‌کند، روش‌های ناکارآمد و سنتی همچنان حاکم است. از سوی دیگر، صنایع آب‌بر نیز بدون نظارت کافی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.   ایران در سال ۱۴۰۴ با یکی از شدیدترین بحران‌های آبی تاریخ خود روبه‌رو است. کاهش بارندگی‌ها، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، مدیریت نادرست منابع آب و تغییرات اقلیمی، کشور را به مرز یک فاجعه ملی نزدیک کرده است. اما این بحران در سال جاری چقدر جدی است؟ چه بلایی برسر منابع آبی آمده است؟ بسیاری از سدهای اصلی کشور مانند سد زاینده‌رود، سد کرخه و سدهای استان اصفهان با کاهش قابل‌توجه ذخیره آب مواجه هستند. برخی از آنها به کمتر از ۳۰ درصد ظرفیت رسیده‌اند. رودخانه‌های دائمی مانند کارون، زاینده‌رود و هیرمند به جریان‌های فصلی تبدیل شده‌اند. تالاب‌های مهم مانند هامون، گاوخونی و شادگان در معرض نابودی کامل قرار دارند. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث شده ایران رکورددار فرونشست زمین در جهان باشد. دشت‌های اصفهان، فارس و کرمان سالانه تا ۳۰ سانتیمتر نشست می‌کنند. قطعا بحران آب بر زندگی مردم تاثیرگذار خواهد بود. هم اکنون شهرهای بزرگی مانند تهران، اصفهان، شیراز و کرمان با قطعی‌های مکرر آب مواجه هستند. در برخی مناطق روستایی، تانکرهای آب تنها منبع تامین هستند. کمبود آب منجر به اعتراضات محلی در استان‌های خوزستان، اصفهان و سیستان و بلوچستان شده است. کاهش منابع آب، تولید محصولات کشاورزی را مختل کرده و قیمت مواد غذایی را افزایش داده است. سوال اینجاست که چرا بحران آب در ۱۴۰۴ خطرناک‌تر شده است؟ کاهش بارش‌ها و افزایش دما، منابع آب را سریع‌تر از پیش‌بینی‌ها کاهش داده است. سیاست‌های اشتباه مانند انتقال آب بین‌حوضه‌ای و عدم کنترل چاه‌های غیرمجاز، بحران را تشدید کرده است. جمعیت ایران نسبت به ۵۰ سال پیش، بیش از سه برابر شده، اما منابع آبی همان مقدار باقی مانده است. اگر امروز اقدام جدی نشود، ایران به سمت بیابان‌زایی کامل پیش خواهد رفت. بحران آب تنها یک مشکل زیست‌محیطی نیست، بلکه امنیت غذایی، سلامت و ثبات اجتماعی را تهدید می‌کند. مسئولان باید به جای شعارزدگی، برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشند و از تجربیات جهانی استفاده کنند. مردم نیز باید بدانند که آب، دیگر یک کالای بی‌پایان نیست. زمان عمل کردن همین حالاست، قبل از آن که ایران به سرنوشت شهرهای تاریخیِ خشک‌شده دچار شود.