آگاه: روح‌الله هادی، استاد دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه تهران در باب مفهوم «دفاع» در ادبیات فارسی در نشست حماسه دفاع «از حماسه جنگ چالدران تا دفاع مقدس» در سال ۱۳۹۸ اینها را می‌گوید. او ادامه می‌دهد: دفاع از این سرزمین که ما ایران می‌خوانیم، هر چه ریشه‌دارتر و تاریخ‌دارتر ارزشمندتر. کسانی که در دفاع مقدس جان و مال و اندام خود را تقدیم این سرزمین کردند با شهدای مشروطه، یا مدافعان ایران در دوره افشار و... تفاوتی ندارند؛ بنابراین دفاع به حماسه‌ها و اسطوره‌ها بازمی‌گردد. هر جا که دلدادگی حادث شود لازمه‌اش دفاع است. هر جا خیر و نیکی جمع شود، ناخواسته دشمن گرد آن جمع می‌شود و لازمه حفظ آن دفاع است. باید از خوبی‌ها و نیکی‌ها دفاع کرد.
اولین دفاع
هادی ادامه می‌دهد: شاهنامه در داستان سیامک، اولین دفاع را صورت‌بندی می‌کند و سپس از استقرار شاهنشاهی کیومرث روایت می‌کند:
برآمد برین کار یک روزگار / فروزنده شد دولت شهریار
به گیتی نبودش کسی دشمنا / مگر بدکنش ریمن اهرمنا
یکی بچه بودش چو گرگ سترگ / دلاور شده با سپاه بزرگ
جهان شد بر آن دیوبچه سیاه / ز بخت سیامک و ز آن پایگاه
سپه کرد و نزدیک او راه جست / همی تخت و دیهیم کی شاه جست
دل شاه بچه برآمد به جوش / سپاه انجمن کرد و بگشاد گوش
ادامه ابیات نشان می‌دهد اولین دفاع از سرزمین این زمان رخ می‌دهد و سیامک جان خود را برای دفاع از سرزمین می‌گذارد. بنابراین در شاهنامه اولین دفاع از وطن با قربانی بزرگی به نام سیامک آغاز می‌شود و سیامک اولین شهید مدافع وطن است.
چو ایران نباشد تن من مباد
مفهوم «دفاع از وطن» در ادبیات فارسی، از گذشته‌های دور تا امروز، یکی از ژرف‌ترین و پرمعناترین موضوعاتی بوده که در شعر، داستان و نثر این سرزمین ریشه دوانده است. این مفهوم که با حس عشق به خاک، هویت ملی و فداکاری گره خورده، در هر دوره‌ای از تاریخ ایران به شکلی متفاوت اما همیشه تاثیرگذار بازتاب یافته است. از حماسه‌های کهن ایرانی گرفته تا روایت‌های معاصر از جنگ تحمیلی و شهدای اخیر، دفاع از وطن نه‌تنها یک وظیفه بلکه یک ارزش والای انسانی و معنوی بوده که شاعران، نویسندگان و عمومی مردم در آثار و زندگی و تجارب روزمره خود آن را به متجلی کرده‌اند.
در کنار شاهنامه، آثار دیگری مانند گرشاسپ‌نامه اثر اسدی توسی و حماسه‌های محلی نیز به دفاع از خاک و سرزمین پرداخته‌اند. در این آثار، دفاع از وطن تنها به معنای جنگیدن با دشمن خارجی نیست، بلکه شامل حفظ فرهنگ، زبان و ارزش‌های ایرانی در برابر تهاجمات فرهنگی و سیاسی نیز می‌شود. برای نمونه در گرشاسپ‌نامه، گرشاسپ به‌عنوان یک پهلوان نه‌فقط با دشمنان خارجی، بلکه با چالش‌های داخلی و حفظ وحدت سرزمین نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند. این نگاه چندوجهی به دفاع، نشان‌دهنده عمق این مفهوم در ادبیات کهن است.
دفاع در ادبیات دوره‌های میانی
با ورود اسلام به ایران، مفهوم دفاع از وطن در ادبیات فارسی رنگ‌وبوی عمیق‌تری به خود گرفت. در این دوره، دفاع از وطن با مفاهیمی چون جهاد و شهادت آمیخته شد. شاعرانی مانند مولانا و سعدی، هرچند به‌طور مستقیم به جنگ و دفاع نظامی نپرداخته‌اند اما در اشعارشان به اهمیت حفظ ارزش‌های انسانی و معنوی در برابر ظلم و ستم اشاره کرده‌اند. برای مثال سعدی در بوستان، با داستان‌هایی از شجاعت و عدالت‌خواهی - مانند «حکایت برادران ظالم و عادل و عاقبت ایشان» در باب اول؛ در عدل و تدبیر و رای و بسیاری حکایات دیگر - به‌طور غیرمستقیم به دفاع از حق و سرزمین اشاره می‌کند. در این دوره (قرن پنجم)، آثاری مانند تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی) نیز به دفاع از وطن از منظری تاریخی و سیاسی پرداخته‌اند. بیهقی با روایت‌هایی از شجاعت سربازان و فرماندهان ایرانی در برابر دشمنان، به‌ویژه در دوره غزنویان نشان می‌دهد که دفاع از وطن تنها یک وظیفه نظامی نیست، بلکه یک مسئولیت اخلاقی و اجتماعی است. او در توصیف جنگ‌های سلطان محمود غزنوی، به دلاوری سربازانی اشاره می‌کند که برای حفظ خاک ایران از هیچ تلاشی فروگذار نکردند.
بذل جان در ره ناموس وطن چیزی نیست
دوران مشروطه، یکی از نقاط عطف تاریخ ایران، با ظهور مفهومی نو از دفاع از وطن همراه بود که در آن، دفاع نه‌تنها به معنای مقاومت نظامی، بلکه به معنای مبارزه برای آزادی، عدالت و حاکمیت ملی تعریف شد. در این دوره ادبیات به ابزاری برای بیداری مردم و ترویج آرمان‌های مشروطه‌خواهان تبدیل شد. ملک‌الشعرای بهار، یکی از برجسته‌ترین شاعران این دوره، با اشعار خود نقش مهمی در ترویج حس وطن‌دوستی و مبارزه با استبداد و نفوذ خارجی ایفا کرد. او در شعرهایش، مانند «دماوندیه»، با زبانی حماسی و پرشور از دماوند به‌عنوان نمادی از عظمت ایران یاد کرد و مردم را به ایستادگی در برابر ظلم و بیگانه فراخواند. بهار در این شعر، دماوند را به‌عنوان نمادی از مقاومت و پایداری ایران در برابر دشمنان داخلی و خارجی ستایش می‌کند. او همچنین در اشعار دیگری، به‌صراحت از لزوم دفاع از استقلال ایران سخن گفت و با قلم خود، روحیه مبارزه را در میان مردم زنده نگه داشت. بهار با پیوندزدن شعر به مسائل سیاسی و اجتماعی به اقتضای ضرورت زمانه، دفاع از وطن را به یک آرمان ملی تبدیل کرد که فراتر از میدان جنگ، در ذهن و قلب مردم ریشه دواند.
«شعری برای جنگ»
با آغاز جنگ تحمیلی با عراق در سال ۱۳۵۹، مفهوم دفاع از وطن در ادبیات‌معاصر ایران به اوج خود رسید. این دوره که از آثار آن به «ادبیات دفاع مقدس» یاد می‌شود، یکی از پربارترین فصل‌های ادبیات فارسی است که در آن شاعران، نویسندگان و راویان با قلم خود حماسه‌های رزمندگان را جاودانه کردند. شعر در این دوره نقش مهمی در بازتاب مفهوم دفاع ایفا کرد. شاعری مانند قیصر امین‌پور، بی‌تردید نه‌تنها یکی از قله‌نشینان ادبیات منظوم دفاع مقدس بود که با آثار درخشان و قلم جادویی‌اش، سراییدن در مسیر ثبت حماسه «دفاع» هشت‌ساله جنگ تحمیلی و سال‌های بعد از آن را چنان با مفاهیمی همچون عاطفه، تعهد، عشق، آرمان و صلح گره زد که نام خود را به عنوان یکی از راهنمایان مسیر صحیح جریان شعر دفاع مقدس برای همیشه در تاریخ‌ادبیات کشورمان، آفتابی و ماندگار کرد. اما وقتی سخن از رمان‌های دفاع مقدس به میان می‌آید، نامی جز «زمین‌سوخته»، اثر ماندگار احمد محمود، به عنوان اولین رمان جنگی ایرانی به ذهن خطور نمی‌کند. این اثر که یکی از پرفروش‌ترین آثار حوزه دفاع مقدس در دهه ۶۰ تا دهه ۷۰ به شمار می‌آید، داستانی درباره سه ماه نخست تجاوز رژیم بعث به خاک ایران و مقاومت جانانه مردم را روایت می‌کند. این رمان حاصل تجربه زیسته احمد محمود از دوران جنگ است و او درباره چگونگی شکل‌گیری اثر گفته است: «وقتی خبر کشته‌شدن برادرم را در جنگ شنیدم، از تهران راه افتادم رفتم جنوب. رفتم سوسنگرد، رفتم هویزه. تمام این مناطق را رفتم. تقریبا نزدیک جبهه بودم. وقتی برگشتم، واقعا دلم تلنبار شده بود. دیدم چه مصیبتی را تحمل می‌کنم. اما مردم چه آرام‌اند. چون تا تهران موشک نخورد، جنگ را حس نکرد. دلم می‌خواست لااقل مردم مناطق دیگر هم بفهمند که چه اتفاقی افتاده است. همین فکر وادارم کرد که «زمین سوخته» را بنویسم.»
ایران حرم است
«بدانید جمهوری اسلامی حرم است و این حرم اگر ماند، دیگر حرم‌ها می‌مانند.» این جمله، بخشی از وصیت‌نامه شهید سردار قاسم سلیمانی است که مفهوم دفاع را با ضرورت آن یادآور می‌شود. در سال‌های اخیر، مفهوم دفاع از وطن تنها به جنگ تحمیلی محدود نشده، بلکه در دفاع از حرم و امنیت کشور نیز ادامه یافته است. یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های این دوره، سردار قاسم سلیمانی است که به‌عنوان نماد مقاومت و دفاع از ارزش‌های اسلامی و ایرانی شناخته می‌شود. کتاب «آن مرد بی‌تکرار»، مجموعه اشعاری در سوگ و ستایش سردار سلیمانی، نمونه‌ای از بازتاب حضور او در ادبیات‌معاصر است. شاعران آذربایجانی در این مجموعه، با زبانی ساده و صمیمی، از دلاوری‌ها و فداکاری‌های او سخن گفته‌اند.
با عشق دوباره عهد بستیم ای مرگ
در جریان تنش‌های اخیر ناشی از حمله رژیم صهیونیستی به خاک ما، مفهوم دفاع از وطن بار دیگر در قالب مقاومت و ایستادگی در برابر تهدیدات خارجی تجلی یافت. این درگیری‌ها که در سال‌های اخیر شدت گرفته، نه‌تنها در میدان نبرد نظامی، بلکه در ادبیات و شعر معاصر نیز بازتاب یافت. شاعران معاصر، در اشعاری که در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های رسمی منتشر شده، خون شهدا و مقاومت ملت ایران را ستایش کرده‌اند.
در شعری از محمدرضا وحیدزاده می‌خوانیم:
«یک ضربه به وقت مغتنم خواهی زد
سنگی ز فلاخن به ستم‌خواهی زد
بگذار بیاید از پی‌ات تا دریا
پایان خوشش را تو رقم خواهی زد»
این اشعار که با زبانی ساده و حماسی سروده شده‌اند، نشان‌دهنده تداوم روحیه دفاع از وطن در ادبیات‌معاصر هستند.
دفاع از وطن به وسعت یک تاریخ
مفهوم دفاع از وطن در ادبیات فارسی، از حماسه‌های فردوسی تا شعرها و داستان‌های معاصر، همواره نمادی از عشق، فداکاری و هویت ملی بوده است. این مفهوم در شاهنامه با رستم، در ادبیات میانی با روایت‌های تاریخی و عرفانی و حتی تاریخ‌نگاری و در دوران معاصر از مشروطه و سپس دفاع مقدس و حماسه مدافعان حرم، با داستان‌ها و اشعار و تجلی شخصیت‌هایی ماندگار چون قاسم سلیمانی در دفاع نظامی، شهید سیدمرتضی آوینی در دفاعی به وسعت فرهنگ و برادران باقری که در دفاع مقدس هشت‌ساله در برابر عراق و نیز دفاع ملی ۱۲ روزه در برابر رژیم اشغالگر صهیونیستی به شهادت رسیدند، تعریف و متمایز شده است. ادبیات فارسی نشان داده که دفاع از وطن، فراتر از یک عمل نظامی، یک ارزش انسانی و معنوی است که در قلب هر ایرانی جای دارد. این روایت‌ها، چه در قالب شعر و چه داستان، نه‌تنها تاریخ را ثبت کرده‌اند، بلکه به نسل‌های آینده یادآوری می‌کنند که وطن، ارزشی است که برای آن باید از جان گذشت.