آگاه: پیام رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت یکصدمین سال بازتاسیس حوزه علمیه قم، نقشه راهی جامع برای تبدیل این نهاد به حوزه‌ای «پیشرو و سرآمد» ارائه می‌دهد. این یادداشت، با الهام از پیام ایشان، نقش تمدنی حوزه‌های علمیه را بررسی کرده و راهکارهایی برای تحقق این هدف پیشنهاد می‌کند.
خاستگاه تاریخی حوزه علمیه قم
ریشه حوزه‌های علمیه شیعه به دوران ائمه اطهار (ع) بازمی‌گردد، زمانی که امام باقر و امام صادق (ع) باتربیت شاگردان برجسته، بنیان‌های علمی شیعه را استوار کردند. در دوران غیبت، علمایی چون شیخ کلینی و شیخ صدوق با تدوین کتب مرجع، این هویت را تقویت کردند. بازتاسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ شمسی توسط آیت‌الله حائری، نقطه عطفی در تاریخ این نهاد بود. به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی: «در میانه چنین حوادث تلخ و چنین شب بی‌فروغی بود که ستاره قم طلوع کرد. دست قدرت الهی، فقیهی بزرگ و پرهیزکار و مجرب را برانگیخت تا با هجرت به قم، حوزه مندرس و تعطیل‌شده را دوباره جان بخشد و نهالی تازه و مبارک در سنگلاخ آن زمانه ناسازگار، در مجاورت حرم دخت مطهر حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) و در آن زمین مستعد بنشاند.» این حوزه، در برابر سرکوب‌های رضاخانی مقاومت کرد و به کانونی برای خیزش‌های دینی و اجتماعی تبدیل شد که بعدها زمینه‌ساز نهضت اسلامی و انقلاب شد.
ابعاد تمدنی حوزه‌های علمیه
رهبر انقلاب حوزه را نه صرفا موسسه‌ای آموزشی، بلکه مجموعه‌ای چندبعدی توصیف می‌کنند: نخستین موضوع، عنوان حوزه علمیه و محتوای عمیق آن است. ادبیات رایج در این باره، کوته و نارسا است. حوزه برخلاف آنچه این ادبیات نشان می‌دهد، صرفا یک موسسه تدریس و تدرس نیست، بلکه مجموعه‌ای از علم و تربیت و کارکردهای اجتماعی و سیاسی است. ابعاد گوناگون این واژه پرمعنا را عمدتا می‌توان این‌گونه فهرست کرد:
۱. مرکز علمی با تخصص‌های معین
حوزه قم وارث سرمایه سترگ علمی شیعه در علوم فقه، کلام، فلسفه، تفسیر و حدیث است. «این ذخیره در نوع خود بی‌نظیر، محصول اندیشه‌ورزی و پژوهشگری هزاران عالم دینی در دانش‌هایی همچون فقه و کلام و فلسفه و تفسیر و حدیث، در طول هزار سال است.» فقه امروز باید باتوجه‌به دو عنصر «زمان» و «مکان» در اجتهاد، به مسائل نوپدید پاسخ دهد. موضوعاتی مانند نظام اقتصادی اسلامی، عدالت اجتماعی و روابط دولت و مردم، نیازمند فقهی پویا و اولویت‌محور هستند که با علوم‌انسانی معاصر نیز آشنا باشد.
۲. تربیت نیروی مهذب و کارآمد
حوزه نهادی برون‌گرا با وظیفه «بلاغ مبین» است. «دامنه این بلاغ، گستره‌ای عظیم است از معارف والای توحیدی تا وظایف شخصی شرعی و از تبیین نظام اسلامی و شاکله و وظایف آن تا سبک زندگی و محیط‌زیست و حمایت از طبیعت و از حیوان و بسی عرصه‌ها و زوایای دیگر حیات بشری.» برای تحقق این هدف، مبلغان دین باید با آموختن شیوه‌های نوین ارتباطی و رسانه‌ای و تهذیب نفس، به‌عنوان «مجاهدان فرهنگی» به نیازهای فکری و فرهنگی نسل جوان پاسخ دهند. تهذیب مبلغ، شرط اثرگذاری دعوت او به اخلاق اسلامی است.
۳. خط مقدم جبهه تقابل با دشمن
حوزه‌های علمیه در ۱۵۰ سال اخیر، پیش‌گام مبارزه با استعمار و استبداد بوده‌اند. «این یکی از ناشناخته‌ترین ابعاد حوزه‌های علمیه و کارکرد مجموع علمای دین است. بی‌شک هیچ حرکت اصلاحی یا انقلابی در ۱۵۰ سال اخیر را در ایران و عراق نمی‌توان یافت که علمای دین آن را رهبری نکرده یا در خطوط مقدم آن حضور نداشته‌اند. این نشانه مهمی از سرشت حوزه‌های علمیه است.» از نهضت تنباکو تا انقلاب اسلامی، علما با حضور در میدان جهاد، نقش هدایتی خود را ایفا کرده‌اند. این هویت جهادی باید در برابر جریان‌هایی که جدایی دین از سیاست را ترویج می‌کنند، حفظ شود. «ترویج این توهم باطل، بزرگ‌ترین هدیه به عوامل استعمار و استکبار است که همواره از حضور و ورود علمای دین در معرکه مبارزه با آنان زیان‌دیده و در موارد متعدد شکست‌خورده‌اند؛ بزرگ‌ترین هدیه به عوامل نظام فاسد و فاسق و مزدوری است که با حرکت ملت ایران به رهبری یک مرجع تقلید، ریشه‌کن و ازاله شد.»
۴. تبیین نظامات اجتماعی اسلام
با استقرار نظام اسلامی، حوزه موظف است نظامات اجتماعی را از متون دینی استخراج کند. به گفته رهبر انقلاب، فقه شیعه ظرفیت طراحی نظام‌های اداره جامعه را داراست. نظام‌های سیاسی، اقتصادی، قضایی و خانوادگی باید بر اساس قواعد فقهی و عناوین ثانویه طراحی شوند. همکاری حوزه و دانشگاه برای آگاهی از یافته‌های جهانی و تدوین الگوهای اسلامی ضروری است: «حوزه برای طراحی و تنظیم نظامات اجتماعی نیاز دارد که با یافته‌های امروز جهان درباره‌ی این نظامات به اندازه‌ی لازم آشنایی داشته باشد.»
۵. نوآوری‌های تمدنی
برجسته‌ترین انتظار از حوزه، مشارکت در «استقرار تمدن اسلامی» است. به گفته رهبر انقلاب، تمدن اسلامی، مبتنی بر توحید، عدالت و تکریم انسان، در خدمت رفاه عمومی و کاهش فواصل طبقاتی است. این تمدن، در مقابل تمدن مادی مبتنی بر استعمار، ظلم و فساد قرار دارد.
«امروز نمونه‌های آشکار و کامل‌شده این بنای کج‌نهاد را در کشورهای غربی و دنباله‌روان آنها می‌بینیم: قله‌های ثروت در کنار دره‌های فقر و گرسنگی؛ زورگویی شیفتگان قدرت به هرآن‌کس که بتوان به او زور گفت؛ به‌کارگیری علم برای کشتارهای عمومی؛ کشاندن فساد جنسی به داخل خانوادهها و تا کودکان و نونهالان؛ ظلم و قساوت بی‌نظیر در نمونه‌هایی همچون غزه و فلسطین؛ تهدید به جنگ به خاطر دخالت در امور دیگران در نمونه‌هایی مانند رفتار دولتمردان آمریکا در دوران اخیر.» حوزه باید خطوط تمدن اسلامی را ترسیم و فرهنگ‌سازی کند: «حوزه علمیه در این بخش وظیفه‌ای ارزشمند بر دوش دارد و آن در درجه اول، ترسیم خطوط اصلی و فرعی تمدن نوین اسلامی است و سپس تبیین و ترویج و فرهنگ‌سازی آن در جامعه است. این از جمله برترین مصادیق بلاغ مبین است.»
حوزه قم: دستاوردها و چالش‌ها
حوزه قم امروز با حضور هزاران مدرس، محقق و طلاب بین‌المللی، نهادی زنده و پویاست. «حوزه قم امروز حوزه‌ای زنده و بالنده است.» گسترش دروس تفسیر، اخلاق، علوم عقلی، حضور فعال در انقلاب و تربیت طلاب از ملیت‌های مختلف، از دستاوردهای آن است. «با این حال، این انتظار منطقی که حوزه قم حوزه‌ای پیشرو و سرآمد باشد، فاصله قابل‌توجهی با وضعیت کنونی دارد.» چالش‌هایی مانند به‌روزرسانی نظام آموزشی، تقویت ارتباط با مردم و تربیت نیروی کارآمد، نیازمند توجه جدی است.
راهکارهای تحقق حوزه پیشرو و سرآمد
با بهره‌گیری از پیام رهبر انقلاب اسلامی، برای تبدیل حوزه به نهادی پیشرو، راهکارهای زیر قابل‌ارائه است:
۱. به‌روزرسانی نظام آموزشی: «برنامه‌های درسی حوزه به گونه‌ای نوشته شود که فقه روشن‌بین و پاسخگو و به‌روز، و البته فنی و متکی به شیوه اجتهادی، همراه با فلسفه روشن و دارای امتداد اجتماعی و صاحب‌نظر در شاکله زندگی جامعه، در کنار دانش کلام رسا و استوار و دارای قدرت اقناع، به‌وسیله استادان ماهر تدریس شود و این هر سه در پرتو فهم قرآن و درس‌های تفسیر، جلا و نورانیت و عمق یابد.»
۲. تقویت ارتباط با مردم: «حوزویان رابطه خود را با مردم افزایش دهند. برای حضور فضلای حوزه در میان مردم و رابطه‌ی صمیمی میان آنان برنامه‌ریزی شود.»
۳. تربیت مجاهدان فرهنگی: نیروهایی با آگاهی رسانه‌ای و تهذیب نفس تربیت شوند.
۴. تعامل با نسل جوان: حوزه باید با خوش‌بینی به جوانان، محتوای دینی متناسب را به آنان ارائه دهد.
۵. همکاری با دانشگاه: برای تبیین نظامات اجتماعی، همکاری حوزه و دانشگاه تقویت شود.
نتیجه‌گیری
حوزه‌های علمیه، به‌عنوان میراث‌داران گذشته‌ای پرافتخار و پیشگامان آینده‌ای روشن، نقش‌محوری در تحقق تمدن اسلامی دارند. به فرموده رهبر انقلاب: «حوزه باید به‌روز باشد؛ به طور دائم با زمان پیش برود، بلکه حتی جلوتر از زمان حرکت کند.» باتربیت نیرو، تقویت ارتباط با مردم، خنثی‌سازی القائات ناامیدکننده و تبیین نظامات اجتماعی، حوزه می‌تواند الگویی عادلانه و معنوی به جهان ارائه دهد و به قله‌های تمدن اسلامی دست یابد.