آگاه: معصومه صالحی می‌گوید که طبق آمارهای جهانی ۵۵ میلیون نفر در دنیا به دمانس مبتلا هستند: «آماری در ایران نداریم که بدانیم چند نفر در کشور ما به آلزایمر مبتلا هستند؛ اما طبق آمار جهانی می‌توانیم برآورد کنیم که یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در ایران به آلزایمر دچار هستند.»، او می‌گوید که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۳۰ حدود ۱۳۹ میلیون نفر در سراسر جهان با دمانس زندگی کنند. بیماری آلزایمر درمان ندارد، اما می‌توان از ابتلا به آن پیشگیری کرد یا زمان آن را به تعویق انداخت. به گفته صالحی هر یک سال تشخیص زودتر می‌تواند زمان وابسته‌شدن به رخت‌خواب و بستری را پنج سال به تعویق بیندازد.
انجمن آلزایمر ایران سال ۱۳۸۰ به همت معصومه صالحی که آن زمان کارشناس پرستاری بود، شروع به کار کرد: «آن زمان من کارمند دانشگاه علوم پزشکی ایران بودم. از آنجا خودم را بازنشسته کردم و با توجه به علاقه‌ام به بازنشستگان، با جمعی از خیران و دوستانم انجمن را راه‌اندازی کردیم.» او که پیش از راه‌اندازی انجمن آلزایمر، انجمن‌های مختلفی از جهان‌دیدگان و کانون بانوان را تشکیل داده بود، توضیح می‌دهد که بعد از مدتی فعالیت، توانستند ساختمان فعلی انجمن را راه‌اندازی کنند. مدیرعامل انجمن دمانس و آلزایمر ایران، ابراز خرسندی می‌کند که این انجمن توانسته عضو انجمن جهانی آلزایمر شود و اکنون انجمن‌هایی هم در استان‌های مختلف کشور در حال فعالیت هستند. کلینیک تخصصی داخلی حافظه انجمن دمانس و آلزایمر ایران، مرکز جامع توانبخشی، دوره‌ها و کارگاه‌های مختلف آموزشی، آموزش به مراقبان مبتلا به آلزایمر و... ازجمله فعالیت‌های متنوع انجمن آلزایمر ایران است. صالحی توضیح می‌دهد: «کارگاهی را برای کودکان کلاس پنجم برگزار کردیم که این مدل آموزش در دنیا مقام نخست را کسب کرد و به‌عنوان مدل جهانی انتخاب شد.
این دوره را به این منظور برگزار کردیم که کودکان بیاموزند باید از دوران کودکی از سلامت خود مراقبت کنند، تا دوران میان‌سالی و پیری سالم‌تری داشته باشند. مثلا آموختند که هنگام دوچرخه و اسکیت‌سواری، حتما از کلاه ایمنی و مناسب استفاده کنند. چون حتی ضربه‌های کوچک به سر، باعث افزایش خطر به فراموشی و آلزایمر در دوران کهن‌سالی خواهد شد. از طرف دیگر ارتباط کودکان به‌عنوان نوه خانواده با مادربزرگ و پدربزرگشان خوب است و همین آموزش‌ها باعث افزایش سطح سلامت، بهداشت و روان خانواده و از سوی دیگر ارتباط و تعامل بهتر با بزرگ‌ترهای مبتلا به آلزایمر می‌شود.» او می‌افزاید: «وقتی کودک از سنین پایین بیاموزد و عادت کندرفتار درست را انجام دهد، در بزرگسالی هم درست رفتار خواهد کرد. چون در بزرگسالی هم برایش نهادینه شده است که حتما هنگام موتورسواری از کلاه ایمنی استفاده کند.»
کلاه ایمنی بر سر بگذارید
صالحی به استفاده از کلاه و کمربند ایمنی بسیار تاکید می‌کند و معتقد است که صداوسیما و پلیس راهنمایی و رانندگی، باید در این زمینه روی بخش فرهنگ‌سازی توجه کنند. او می‌گوید: «استفاده از کلاه ایمنی هنگام دوچرخه‌سواری و کمربند ایمنی در خودرو مهم است. چون سبب کاهش ضربه به سر می‌شود که بسیار در حفظ سلامتی در کهن‌سالی و ابتلا به بیماری‌هایی مانند آلزایمر اهمیت دارد. مثلا اگر در کودکی ضربه‌ای به سر، وارد و موجب بیهوشی موقت شود، می‌تواند یک عامل برای افزایش ریسک ابتلا به آلزایمر در سالمندی باشد.»
او ابراز تاسف می‌کند که شمار زیادی از موتورسواران در شهر بدون کلاه ایمنی تردد می‌کنند و توصیه می‌کند که هم شهروندان هنگام جوانی و سلامتی به حفظ سلامت جسم و جان خود اهمیت دهند و هم دستگاه‌های متولی قانون به این موضوع اهمیت دهند.
تبدیل تهدید سالمندی به فرصت
مدیرعامل انجمن دمانس ایران، از کاهش سن ابتلا به بیماری آلزایمر به دلیل تغییر سبک زندگی افراد می‌گوید: «سن این بیماری کاهش یافته است و حتی شاهد بروز نشانه‌های ابتدایی در سنین کمتر از مراجعان ۵۰ سال هم هستیم.» صالحی درباره وضعیت فعلی جوانان دهه‌های ۵۰ و ۶۰ که اندک‌اندک به سمت میان‌سالی پیش می‌روند و امکان افزایش مشکلات پیری در این نسل می‌تواند برای کشور شرایط بحرانی را رقم بزند، می‌گوید: «ما با اصلاح روش زندگی، می‌توانیم تهدید سالمندی را به فرصت تبدیل کنیم. باید سبک سالم غذایی را رعایت کنیم؛ یعنی سعی کنیم تغذیه را بر پایه سبزیجات، حبوبات، گوشت‌های سفید و روغن‌های غیراشباع بگذاریم. از نمک، شکر، قند و انواع شیرینی کمتر استفاده کنیم. ورزش در حفظ سلامت و افزایش سطح ایمنی بدن تاثیر زیادی دارد. به‌خصوص ورزش‌های هوازی باعث افزایش خون‌رسانی به مغز و کاهش ابتلا به بیماری آلزایمر و بیماری‌های مغزی می‌شود.»
افزایش ارتباطات اجتماعی
مدیرعامل انجمن دمانس ایران تاکید می‌کند که افزایش ارتباطات اجتماعی سالم و مثبت و حضور در فعالیت‌های خیریه و جمعی هم باعث افزایش ترشح هورمون‌های شادی‌بخش و احساس رضایت در افراد و کاهش بیماری‌های دوران کهن‌سالی می‌شود. استفاده‌نکردن یا به‌حداقل‌رساندن سیگار و مشربات الکلی هم باعث کاهش ریسک ابتلا به آلزایمر خواهد شد: «با افزایش مطالعه و حفظ‌کردن شعر و آموختن سازوآواز یا یک ورزش جدید، حل‌کردن جدول و بازی‌های فکری و افزایش ارتباطات عاطفی عمیق سبب افزایش ذخایر مغزی و ارتباط بهتر سیناپس‌های مغزی و درنتیجه کاهش سطح ابتلا به بیماری آلزایمر می‌شود.»
دمانس غیرکاذب بیاید، نمی‌رود
مدیرعامل انجمن دمانس ایران توضیح می‌دهد که دمانس دو بخش کاذب و غیرکاذب است. برخی بیماری‌ها مانند بیماری‌های قلبی و فشارخون، بیهوشی‌های طولانی‌مدت، کم‌کاری تیروئید و... باعث فراموشی‌های موقت و دمانس کاذب می‌شوند، اما آلزایمر دمانس غیرکاذب است. حالا داستان چیست؟ احتمالا برای همگی ما پیش آمده که یادمان رفته ناهار چه خورده یا دسته‌کلیدمان را کجا گذاشته‌ایم. صالحی می‌گوید که تفاوت این نوع فراموشی با آلزایمر در این است که فرد مبتلا به بیماری آلزایمر، اصلا به‌هیچ‌وجه بعدتر به خاطر نخواهد آورد؛ ولی یک فرد سالم که نمی‌تواند ذهنش را متمرکز کند، کمی بعد بالاخره به یاد می‌آورد که وسیله‌اش را کجا گذاشته یا چه غذایی خورده است. نکته قابل‌توجه اینکه بیماری آلزایمر درمان ندارد، اما می‌توان از ابتلا به آن پیشگیری کرد یا زمان آن را به تعویق انداخت. صالحی می‌گوید هر یک سال تشخیص زودتر می‌تواند زمان وابسته‌شدن به رخت‌خواب و بستری را پنج سال به تعویق بیندازد.
آن زمان که حافظه کوتاه‌مدت از بین می‌رود
هر یک از ما ممکن است این موارد را تجربه کرده باشیم؛ زمان و مکان کاری را به یاد نیاوریم که به دلیل تمرکز نداشتن است یا به دلیل حجم بالای افکار در مغزمان. مثلا ممکن است وسط نماز فکر کنیم که چند رکعت خوانده‌ایم یا اسم فیلمی را که شب قبل دیده‌ایم به‌خاطر نیاوریم. یا یادمان برود غذا روی گاز است و بسوزد. یا ظرفی را به‌جای‌گذاشتن در یخچال در کمد بگذاریم یا کلید را در یخچال بگذاریم. باید توجه کرد وقتی سن بالاتر می‌رود و این علامت در افراد به صورت مکرر تکرار می‌شود و فرد اصل کار را به یاد نمی‌آورد یا اسم عمل را نمی‌داند، مثلا با دست‌نشان می‌دهد که می‌خواهد مسواک بزند، اما نمی‌داند که اسم این عمل مسواک‌زدن است؛ اینها نشانه آلزایمر است و سریع باید روند درمان را آغاز کرد. صالحی این نشانه‌ها را تایید می‌کند و می‌گوید: «در سطوح اولیه بیماری باتوجه‌به آسیب حافظه کوتاه‌مدت، افراد خاطرات و رفتارهای نزدیک به امروز را به یاد ندارند. کم‌کم حتی ممکن است اطرافیان نزدیک خود را نشناسند و در صورت پیشرفت بیماری بلع بیمار دچار مشکل می‌شود.»
او تاکید می‌کند که یک بیمار مبتلا به آلزایمر، نیاز به مراقبت ۲۴ ساعته دارد و از لزوم غربالگری بیماری آلزایمر در کشور می‌گوید تا با شناسایی علایم اولیه، سطح سلامت و بهداشت جامعه ارتقا یابد.
در مواجهه با بیمار مبتلا به آلزایمر به خاطر داشته باشید
راهکار مشکل، مهربانی است
اگر بیمار مبتلا به آلزایمر در خانه دارید، حتما با این مشکل موجه شده‌اید و شاید روزهای نخست برایتان خیلی آزاردهنده بوده، اما کم‌کم متوجه شده‌اید که این مشکل بخشی از علایم این بیماری است؛ اگر غذا در کمد است یا کفش‌ها در یخچال و پول و کلید در دستشویی، تعجب نکنید. این بیماران تمایل زیادی به برداشتن، قایم‌کردن و زیرورو کردن وسایل دارند. داروها را مخفی می‌کنند یا چیزی مانند کفش، کلید یا جواهرآلات را که قبلا به آن علاقه داشته‌اند، در گوشه‌ای پنهان می‌کنند و البته بعدتر به خاطر نمی‌آورند یا به دلیل شک و توهمی که دارند، به‌درستی جواب نمی‌دهند.
این سوال که «این دفعه آن را کجا قایم کرده‌ای؟»، مشکل را حل نمی‌کند. با ابراز محبت و به‌آرامی و با استفاده از روش‌های کاربردی می‌توان مکان اشیای گمشده را پیدا کرد. مکانی را برای گذاشتن کلید، پول نقد و دیگر وسایل قیمتی انتخاب کنید که فقط شما از آن مطلع باشید. وسایل کوچکی را که به‌آسانی گم می‌شوند با بستن به وسایل بزرگ‌تر و رنگی مشخص کنید.
در صورت امکان، از هر وسیله دو عدد تهیه کنید. در صورت علاقه فرد مبتلا به جواهرآلات قیمتی می‌توان آنها را با نمونه بدلی جایگزین کرد.
اشیای خطرناک مانند چاقو و قیچی و... را باید دائما در محلی قفل شده پنهان کنید.
درصورتی‌که به مخفی‌کردن مواد غذایی تمایل دارد، ممکن است به دلیل ترس از گرسنگی باشد. بهتر است همیشه مقداری بیسکویت در اختیارش باشد.
نامه‌ها، اسناد و کاغذهای مهم را دور از دسترس قرار دهید. بعضی افراد مبتلا فقط وسایل را قایم نمی‌کنند، بلکه آنها را پاره می‌کنند.
ممکن است مجبور شوید درهای داخلی منزل، کمد و کشوها را قفل کنید. این کار نه‌تنها باعث می‌شود وسایل مصون بمانند بلکه تعداد مخفیگاه‌ها نیز کاهش می‌یابد.
جعبه‌ای با مقداری وسایل تهیه کنید تا هنگامی که فرد شروع به زیرورو کردن کشویی می‌کند، بتوانید آن را در اختیارش قرار دهید.
کیسه‌زباله را قبل از بیرون‌بردن وارسی کنید تا چیز باارزشی در آن نباشد.
اگر قاشق و چنگال‌ها را نمی‌بینید، باید به دنبال آنها بشد. با فرد بحث نکنید.
چنانچه گرفتار شدید، مکان‌هایی را بشد که دور از ذهن هستند؛ مانند لای درزهای صندلی‌ها و مبل‌ها، جیب‌ها، کیف پول، داخل کاسه‌ها و بشقاب‌ها و حتی کابینت‌ها.
انتظار نداشته باشید که فرد مبتلا مکان اشیای گم شده را به خاطر آورد. پرسیدن مکرر می‌تواند وضعیت را بغرنج‌تر و او را عصبی‌تر کند. می‌توانید او را نیز در یافتن اشیای گمشده شرکت دهید. این کار می‌تواند به‌عنوان سرگرمی نیز برای فرد به حساب آید.
چطور متوجه شویم فردی آلزایمر دارد
تشخیص طبی از طریق سنجش و ارزیابی دقیق و حذف دلایل احتمالی دیگر انجام می‌گیرد. تشخیص صحیح توسط افراد متخصص که شامل روان‌شناس، متخصص مغز و اعصاب و روان‌پزشک انجام می‌شود. این افراد با بررسی تاریخچه سلامت بیمار و انجام برخی معاینات جسمی و روانی و آزمایش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن، ام‌آرآی مغز، نوار مغزی، آزمایش مایع نخاع یا آزمون‌های روانی تست حافظه، بیماری را تشخیص می‌دهند.
پزشک از فرد مبتلا، افراد خانواده یا دوستان او در مورد علائم بیماری و تغییرات شخصیتی، جسمانی و روانی و بیماری‌های گذشته شخص، سابقه پزشکی و روانی خانواده سوال می‌پرسد. شخص را از نظر درک زمان، مکان و حافظه و محاسبات ساده بررسی می‌کنند. این تمرینات شامل به‌یادآوردن لغات، اجسام، نقاشی‌کردن، دیکته و سوالات ساده می‌شود؛ مانند الان چه سال، ماه و روزی است؟
بعضی علائم مانند ازدست‌دادن حافظه، همان‌طور که در بیماری آلزایمر مشاهده می‌شود، در بیماری افسردگی نیز مشهود است. بررسی‌های روان‌پزشکی یکی از راهکارهایی است که به تشخیص بیماری کمک می‌کند. همچنین با استفاده از این بررسی‌ها می‌توان وضعیت حافظه، استدلال، نوشتن و... را ارزیابی کرد. برای رسیدن به تشخیص نهایی، یک معاینه کامل پزشکی ضروری است. پزشک احتمال وجود بیماری‌های قلب، ریه، کبد، کلیه و تیروئید که می‌توانند علائمی مشابه بیماری آلزایمر ایجاد کنند را بررسی می‌کند. سیستم عصبی بررسی می‌شود تا اطمینان کامل حاصل شود که سایر امراض عصبی باعث اختلالات به وجود آمده، نیست. به همین منظور پزشک آزمایش‌هایی روی قدرت، کشیدگی و هماهنگی ماهیچه‌ها، حرکات چشم، تکلم و حس‌ها انجام می‌دهد. آزمایش کامل خون برای ردیابی ناراحتی‌هایی مثل کم‌خونی، مرض قند، تیروئید یا عفونت که می‌توانند علائمی مشابه داشته باشند، انجام می‌گیرد. سایر آزمایش‌ها مانند EEG (نوار مغزی)، سی‌تی‌اسکن، PET و SPECT و MRI مغز است که با تشخیص و دستور پزشک متخصص انجام خواهد شد و می‌توانند در پیدا کردن منشأ علائم کمک کنند.
آیا آلزایمر درمان دارد؟
به‌موازات پیشرفت‌های علم پزشکی و تحقیقات جدید به‌خصوص طی سال‌های اخیر چشم‌اندازهای تازه‌ای از امید به وجود آمده است. اما اکنون فرآیند درمان بیشتر به معنای جلوگیری از پیشرفت بیماری و کنترل علائم و اختلالات روانی و رفتاری ناشی از آن است. مراجعه به پزشک متخصص مغز و اعصاب (نورولوژیست) برای دریافت درمان دارویی و روان‌پزشک (اعصاب و روان) به‌منظور کنترل اختلالات رفتاری توصیه می‌شود. در کنار درمان دارویی از درمان‌های تکمیلی و روش‌های غیردارویی مثل روان‌درمانی گفتاردرمانی، کاردرمانی، هنردرمانی به‌ویژه موسیقی و نقاشی، ماساژدرمانی، رایحه‌درمانی (عطر اسطوخودوس، پوست لیمو) استفاده کرد.
میزان پیشرفت بیماری آلزایمر را نمی‌توان به‌هیچ‌وجه از قبل پیش بینی کرد. بنابراین بهتر است که زودتر بعد از تشخیص بیماری، زمانی که هنوز فرد مبتلا قادر به تصمیم‌گیری است، برای آینده برنامه‌ریزی کرد و تصمیماتی در این زمینه گرفته شود.
توانبخشی اهمیت زیادی دارد
گزارش جهانی آلزایمر ۲۰۲۵ که دیروز توسط انجمن جهانی آلزایمر منتشر شد، حاکی از آن است که با افزایش نرخ بیماری در کشورها، هنوز توانبخشی مهره گمشده در مراقبت دمانس مشاهده می‌شود و بهره‌مندنبودن از این خدمات، بسیاری را از حمایت لازم برای ادامه زندگی با عزت و مستقل محروم کرده است. مدیرعامل انجمن دمانس و آلزایمر ایران می‌گوید: «در ایران بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر با دمانس زندگی می‌کنند. از توانبخشی تاکنون به اندازه کافی برای بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به دمانس استفاده نشده است. درحالی‌که می‌تواند هم مقرون به صرفه باشد و هم توانایی های افراد مبتلا به دمانس را برای مدت طولانی حفظ کند.»
توانبخشی در دمانس
توانبخشی در دمانس به افراد کمک می‌کند تا دامنه فعالیت‌هایی که برای آنها مهم است را حفظ کنند و برای مدتی ادامه دهند. این خدمات به افراد مبتلا کمک می‌کند تا حد امکان مستقل بمانند و در نقش‌های معنادار زندگی با هدفی که برای خود تعریف کرده‌اند، همکاری داشته باشند و شرکت کنند. در سند ملی دمانس ایران، خدمات جامع توانبخشی دمانس با جزییات کامل برای اجرا پیش‌بینی شده است تا با ارتقای کیفیت زندگی افراد مبتلا به دمانس مراقبان نیز حمایت شوند. سند ملی دمانس سال ۱۴۰۱ بعد از پنج سال بازنگری به امضای وزیر وقت بهداشت رسید و تاکنون بودجه به آن تخصیص نیافته است.گزارش جهانی آلزایمر که در ۱۸ سپتامبر منتشر شد، شواهدی را ارائه می‌دهد که توانبخشی دمانس ارزش اقتصادی بالقوه دارد؛ به‌ویژه پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، هزینه جهانی دمانس به دو تریلیون و ۸۰۰ میلیون دلار برسد. معصومه صالحی می‌گوید: «امیدوار هستیم که با بهره‌گیری از سند ملی دمانس، خدمات توانبخشی در کشور با برنامه‌ریزی مستمر، آموزش متخصصان حوزه سلامت، آموزش خانواده‌ها در نظام سلامت نهادینه، راه‌اندازی و بعد از تشخیص دمانس توانبخشی برای افراد مبتلا انجام شود.»
توانبخشی حس هویت و هدف را بازمی‌گرداند
باربرینو، مدیرعامل انجمن جهانی آلزایمر می‌گوید: «توانبخشی حس هویت و هدف را دومرتبه بازمی‌گرداند؛ حتی کوچک‌ترین دستاورد، زندگی‌ها را تغییر می‌دهد. بسیار می‌شنویم که پزشکان وقتی تشخیص بیماری آلزایمر را برای فردی می‌دهند، به او می‌گویند برگرد برو خانه و امور مالی خود را سروسامان بده، ولی این طور نیست. زیرا افراد بعد از تشخیص می‌توانند برای سال‌ها با حمایت صحیح، خوب زندگی کنند و توانبخشی، آن را تسهیل می‌کند.»
او می‌افزاید: «همان‌طور که نظام‌های سلامت برای افرادی که مشکل تنفسی، قلبی و عروقی دارند خدمات توانبخشی ارائه می‌دهند، ما انتظار داریم و وقت آن رسیده است که خدمات توانبخشی در مراقبت دمانس گنجانده و برای افراد انجام شود.»
دمانس چیست؟
دمانس یا اختلال شناخت و حافظه به شرایطی گفته می‌شود که بر اثر آن طی روندی آهسته و تدریجی، عملکردهای عالی مغز دچار آسیب می‌شود و از بین می‌رود. معمولا افت حافظه نشانه‌ای است که سبب مراجعه فرد به پزشک می‌شود و علاوه‌برآن نقایصی در چندین قلمرو شناختی مانند قدرت تفکر، تکلم، قضاوت، استدلال و ادراک دیده می‌شود. برای دمانس، زمینه اجتماعی و نژادی خاصی شناخته نشده، تحصیلکرده و بی‌سواد، فقیر و ثروتمند مبتلا می‌شوند.
بیماری آلزایمر، شایع‌ترین نوع دمانس (اختلال شناخت و حافظه) است. علائم آن شامل ازدست‌رفتن حافظه، قضاوت و استدلال و تغییراتی در حالات و رفتار است. ازآنجاکه بیماری آلزایمر شروعی تدریجی و خاموش دارد، ممکن است مدت طولانی جلب‌توجه نکند و به اشتباه تصور شود این تغییرات بخشی از روند طبیعی پیری است. توجه‌نکردن به این علائم تشخیص بیماری را به تعویق می‌اندازد. بیماری پیش‌رونده و تحلیل‌برنده که با تغییراتی که در مغز افراد مبتلا ایجاد می‌کند، موجب ضعف حافظه و اختلال در عملکردهای‌شناختی و رفتاری می‌شود، به‌مرور حافظه و توانایی‌های ذهنی دیگر مانند تفکر، استدلال و قضاوت فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد و فرد مبتلا را در انجام وظایف روزانه زندگی با مشکل مواجه می‌کند. علایم هشداردهنده شامل اختلال حافظه، دشواری در انجام کارهای عادی، ضعف بیان، گم‌کردن زمان و مکان، ضعف یا کاهش قضاوت، مشکلات در تفکر ذهنی، جابه‌جا گذاشتن اجسام، تغییرات در حالات و رفتار و شخصیت و ازدست‌دادن انگیزه است.