آگاه: موضوع تغذیه رایگان دانش‌آموزان در کشور ما سابقه‌ای طولانی دارد. در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ برنامه‌هایی برای تأمین شیر و خوراک دانش‌آموزان وجود داشت. در اسناد دهه ۵۰ آمده است که دولت وقت بخشی از برنامه‌های اجتماعی خود را به شیر مدارس اختصاص داد. هرچند گستره آن محدود بود اما می‌توان آن را نخستین جرقه‌های سیاست تغذیه مدارس دانست. پس از انقلاب، سیاست‌های رفاهی و عدالت‌محور به دنبال حمایت از اقشار ضعیف جامعه بودند. اما سال‌ها طول کشید تا طرح ملی شیر مدارس به‌طور رسمی شکل بگیرد.
شروع رسمی و امیدهای تازه
سال ۱۳۷۹ نقطه عطفی در تاریخ شیر مدارس بود. آن سال، طرح به صورت آزمایشی در برخی استان‌ها اجرا شد و حدود ۴۲۰ هزار دانش‌آموز از شیر رایگان بهره‌مند شدند. یک سال بعد، این تعداد به بیش از یک میلیون نفر رسید. استقبال از طرح سبب شد دولت وقت تصمیم بگیرد آن را به سیاستی ملی تبدیل کند. کارشناسان تغذیه بارها هشدار داده بودند که مصرف لبنیات در ایران کمتر از میانگین جهانی است و کودکان ایرانی از کمبود کلسیم و ویتامین D رنج می‌برند. طرح شیر مدارس، پاسخی به این نگرانی‌ها بود؛ برنامه‌ای که می‌توانست هم سرانه مصرف شیر را بالا ببرد و هم عادت تغذیه سالم را از دوران کودکی در جامعه نهادینه کند.
گسترش سراسری و نخستین چالش‌ها
در میانه دهه ۸۰، توزیع شیر مدارس به شکل سراسری آغاز شد. میلیون‌ها دانش‌آموز در سراسر کشور هر هفته چند بار شیر دریافت می‌کردند. اما در همان سال‌ها مشکلات متعددی نمایان شد؛ از گلایه برخی شرکت‌های لبنی بابت تأخیر در پرداخت مطالباتشان تا فساد و تأخیر توزیع در تعدادی مدارس روستاها. به نحوی که کمبود بودجه باعث شد تعداد دفعات توزیع از هفته‌ای چند بار به یکی، دو بار کاهش یابد. با این حال، اجرای طرح در آن سال‌ها همچنان گسترده بود و امیدها به تداوم آن زنده نگه داشته شد.
ضربه به اعتماد عمومی
سال ۱۳۹۶ یکی از تلخ‌ترین مقاطع طرح بود. دولت به دلیل کمبود منابع مالی، طرح را متوقف کرد. از آن زمان به بعد، توزیع شیر مدارس یا در مقیاس محدود و استانی انجام شد یا اصلا به مرحله اجرا نرسید. کارشناسان معتقدند توقف ناگهانی طرح، نه‌تنها به سلامت دانش‌آموزان آسیب زد، بلکه به اعتماد عمومی نسبت به وعده‌های اجتماعی دولت نیز لطمه وارد کرد. خانواده‌هایی که به دریافت شیر رایگان عادت کرده بودند، ناگهان از این حمایت محروم شدند.
وعده‌های تازه؛ مشکلات قدیمی
با تغییر دولت‌ها، بارها وعده داده شد که طرح شیر مدارس احیا خواهد شد. مسئولان آموزش و پرورش در سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ اعلام کردند توزیع شیر به‌ویژه در مدارس مناطق محروم دوباره آغاز می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهد که برای اجرای کامل طرح در سال تحصیلی ۱۴۰۴، وزارت آموزش و پرورش درخواست ۹ هزار میلیارد تومان کرده، اما تنها ۶.۳ هزار میلیارد تومان اعتبار اختصاص یافته است. این اختلاف رقم سبب شده برنامه از همان ابتدا با محدودیت مواجه شود.
«علی فرهادی» سخنگوی وزارت آموزش و پرورش درباره طرح توزیع شیر در سال تحصیلی جدید می‌گوید: «شیر مدارس در قانون بودجه امسال آمده است و در حال طی مراحل اداری برای تخصیص و دریافت نقدینگی هستیم. البته وظیفه بنیادی آموزش و پرورش تعلیم و تربیت است نه تغذیه؛ اما نوشیدن شیر تأثیر شگرفی بر سلامت و رشد جسمی دانش‌آموزان و همینطور یادگیری به خصوص در دوره ابتدایی دارد. به همین دلیل وزارت آموزش و پرورش پیگیر اجرای طرح توزیع شیر در مدارس است.»
چرا شیر مدارس حیاتی است؟
پزشکان و متخصصان تغذیه می‌گویند که مصرف روزانه شیر می‌تواند تأثیر چشمگیری در رشد قدی، تراکم استخوان و توان یادگیری کودکان داشته باشد. در مطالعه‌ای مشخص شد در مناطقی که شیر مدارس توزیع شد میزان کوتاهی قد و سوءتغذیه کاهش یافت. برای بسیاری از دانش‌آموزان در مناطق محروم، شیر مدارس تنها منبع مطمئن دریافت لبنیات است و حذف آن به معنای تشدید شکاف تغذیه‌ای میان کودکان شهری و روستایی خواهد بود.
«احمد اسماعیل‌زاده» مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت می‌گوید: «کودکان ابتدایی مدارس دولتی مناطق محروم در اولویت هستند. پس از آن سایر کودکان با توجه به بودجه تحت پوشش قرار می‌گیرند.» به گفته او برای دختران و پسران قرص مکمل ویتامین D و برای دختران مکمل آهن نیز در مدارس توزیع خواهد شد.
ارتقای سرانه مصرف لبنیات
در حالی که سرانه مصرف شیر در ایران کمتر از نصف استاندارد جهانی است، شیر مدارس می‌تواند ابزار موثری برای تغییر این وضعیت باشد. تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که حتی با تخصیص بودجه کافی، اجرای طرح آسان نیست. در بسیاری از مناطق دوردست، حفظ کیفیت شیر در مسیر توزیع، دشوار و گزارش‌هایی از فساد شیر ثبت شده است. برخی شرکت‌های طرف قرارداد از بسته‌بندی نامناسب استفاده کرده‌اند. تأخیر در پرداخت‌ها باعث بی‌میلی شرکت‌های لبنی به ادامه همکاری شده است. گزارش‌هایی از انعقاد قراردادهای غیرشفاف با برخی شرکت‌ها نیز منتشر شده است.
«محمد فربد» سخنگوی انجمن صنایع لبنی می‌گوید: «ظرفیت صنایع حوزه لبنیات برای تولید شیر مدارس آماده است ولی باید قراردادها، بسته و نحوه پرداخت‌ها مشخص شده باشد تا کار آغاز شود. در گذشته این ظرفیت را آزمایش کردیم و توان آن ثابت شد. ما آماده عقد قرارداد و شروع پروژه هستیم.»
چگونه می‌توان طرح را نجات داد؟
برای رفع مشکل و شروع مجدد توزیع رایگان شیر نیاز به اختصاص ردیف بودجه مستقل در قوانین سالانه، بدون وابستگی به تغییر دولت‌ها، تمرکز بر مناطق محروم در صورت کمبود منابع به جای اجرای نصفه‌نیمه در کل کشور، انعقاد قراردادهای شفاف با شرکت‌های لبنی همراه با ضمانت کیفیت، ایجاد کمیته ملی شیر مدارس با حضور نمایندگان وزارتخانه‌های بهداشت، آموزش، کشاورزی و نهادهای نظارتی و فرهنگ‌سازی در مدارس برای ترویج مصرف شیر و لبنیات است.
اکنون زمان تحقق وعده‌هاست
با وجود تمام مشکلات، شیر مدارس همچنان در افکار عمومی جایگاه مهمی دارد. بسیاری از خانواده‌ها منتظرند تا فرزندان‌شان دوباره این حمایت را دریافت کنند. مسئولان نیز می‌دانند که حذف کامل طرح، تبعات اجتماعی و سیاسی به همراه دارد. اما پرسش اصلی همچنان پابرجاست: آیا دولت و مجلس حاضرند بودجه کافی و ساختار اجرایی مناسب برای اجرای پایدار این برنامه اختصاص دهند؟ یا شیر مدارس همچنان وعده‌ای خواهد بود که هر سال در آستانه مهر، تکرار و در نیمه راه متوقف می‌شود؟ طرح شیر مدارس سرمایه‌گذاری بر آینده نسل‌هاست. تجربه‌های گذشته نشان داده که هر بار اجرای طرح جدی گرفته شده، آثار مثبت آن بر سلامت و یادگیری کودکان محسوس بوده است. اما بی‌ثباتی در تخصیص بودجه و مشکلات اجرایی، همواره مانع تحقق کامل اهداف شده است. وقت آن رسیده که این طرح از یک وعده به یک برنامه ملی پایدار تبدیل شود. آینده کودکان ایران به خصوص این روزها که خانواده‌ها در مضیقه اقتصادی بیشتری قرار دارند، بیش از هر چیز به تصمیم امروز مسئولان بستگی دارد.