آگاه: بررسی‌ها نشان می‌دهد که هوش مصنوعی می‌تواند سهم قابل‌توجهی در رشد اقتصادی کشورها ایفا کند. از بهینه‌سازی خطوط تولید صنعتی گرفته تا پیش‌بینی روندهای اقتصادی، از تحلیل داده‌های پزشکی برای ارتقای نظام سلامت تا بهبود کارایی خدمات عمومی، نقش بسزایی در تحول نظام‌های حکمرانی و تولید دارد. برای ایران که با چالش‌هایی چون بهره‌وری پایین و اتکای بالا به منابع طبیعی مواجه است، بهره‌گیری از هوش‌مصنوعی می‌تواند فرصتی برای بازآفرینی مدل حکمرانی و رشد دانش‌بنیان باشد.

تهدید عقب‌ماندگی فناورانه
اگرچه در سال‌های اخیر برخی نهادهای پژوهشی و شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی فعالیت‌هایی در این حوزه آغاز کرده‌اند، اما نبود یک سیاست ملی هماهنگ، ضعف در زیرساخت‌های پردازشی و کمبود داده‌های استاندارد، از موانع جدی بر سر راه توسعه هوش مصنوعی در کشور است. درعین‌حال، وابستگی به فناوری خارجی در این حوزه می‌تواند آسیب‌پذیری راهبردی کشور را افزایش دهد. در شرایطی که بازیگران جهانی از در حوزه‌های نظامی، اطلاعاتی و اقتصادی بهره می‌گیرند، غفلت از توسعه این فناوری، شکاف دیجیتال کشور را عمیق‌تر خواهد کرد. کارشناسان معتقدند که دولت باید با همکاری دانشگاه‌ها، بخش خصوصی و نهادهای نظامی و امنیتی، یک نقشه راه جامع برای توسعه هوش مصنوعی تدوین کند. این نقشه راه باید شامل حمایت‌های مالی هدفمند، تسهیل دسترسی به زیرساخت‌های پردازشی، تقویت آموزش تخصصی و توسعه بازار داخلی باشد. بدون این اقدامات، ایران نه‌تنها در رقابت جهانی عقب خواهد ماند، بلکه در مواجهه با تهدیدهای نوظهور نیز آسیب‌پذیرتر خواهد شد.

تاکید رهبر انقلاب بر ضرورت ورود به لایه‌های عمیق فناوری
اما رهبر انقلاب در طول سال‌های اخیر در چندین نوبت به مسئولان کشور، توجه ویژه به مسئله «هوش مصنوعی» را یادآور شده‌اند. ایشان در نخستین دیدار با هیات دولت چهاردهم بر مسئله هوش مصنوعی تاکید داشته و گفتند: امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش می‌رود]؛ یعنی انسان متحیر می‌شود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش می‌رود. خب الان دستگاه‌های مختلف ما- نظامی و غیرنظامی- از هوش مصنوعی دارند استفاده می‌کنند، بهره‌برداری می‌کنند، اما این ما را فریب ندهد. در مسئله هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست؛ این فناوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد؛ آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فناوری هوش مصنوعی را تامین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی- که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند- که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است؛ زرنگ‌های دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند. یک آژانس هوش مصنوعی هم به وجود می‌آید، آن‌وقت اجازه نمی‌دهند که شما از این منطقه عبور کنید. خودتان باید برسید به فناوری‌های عمیق و ژرف این مسئله و لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید. آن کسانی که مسئول این مسائل هستند ان‌شاء‌الله اینها را دنبال کنند. البته زمان دولت سیزدهم یک سازمانی تشکیل شد به نام «سازمان ملی هوش مصنوعی»، زیر نظر رییس‌جمهور؛ این کار خوبی بود که خب حالا دیگر نصفه‌کاره مانده. اگر چنانچه همان سازمان زیر نظر خود آقای رییس‌جمهور ادامه کار بدهد، امید فراوانی وجود دارد که ان‌شاءالله این کار به همین شکلی که عرض شد پیش برود.
توجه به ظرفیت هوش مصنوعی در برنامه هفتم
از سویی دیگر در بند (ج) ماده ۶۵ برنامه هفتم پیشرفت تکالیفی برای دولت جهت حرکت به سمت تکمیل ظرفیت‌های در بخش هوش مصنوعی در کشور پیش‌بینی‌شده است. در این بند آمده است: «دولت مکلف است در راستای حمایت از توسعه زیست‌بوم تحول‌آفرین هوش مصنوعی قابل‌اعتماد و پایدار و به‌منظور تعیین چارچوب‌ها و سازوکار تعامل تمامی ذی‌نفعان، فراهم‌کردن دانش و زیرساخت‌های دانش فنی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، ترویج و افزایش آگاهی در مورد کارکردهای هوش مصنوعی در زمینه‌های مختلف و خطرات بالقوه آن حداکثر ظرف ۶ ماه از لازم‌الاجراشدن این قانون نسبت به اجرای «برنامه ملی توسعه هوش مصنوعی» با رعایت سیاست‌های کلی نظام، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی اقدام قانونی به عمل آورد.
همچنین دولت در بند (ت) ماده ۹۹ قانون برنامه هفتم پیشرفت نیز اشاره شده؛ دولت (معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری) مکلف است با همکاری دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط و سازمان و با هدف تامین زیرساخت یکپارچه مورد نیاز در جهت بهبود زیست‌بوم فناوری در حوزه‌های پیشران و اقتدار آفرین، جذب و توانمندسازی نخبگان و تسهیل دسترسی به زیرساخت‌ها با مشارکت‌بخش خصوصی و استفاده از ظرفیت‌های قانون جهش تولید دانش‌بنیان، در حوزه‌های نظیر هوش مصنوعی در سقف بودجه مصوب اقداماتی را عملیاتی کند.

تاثیر هوش مصنوعی در ارتقای کیفیت حکمرانی
هوش مصنوعی کیفیت حکمرانی را افزایش خواهد داد؛ این نواری از اظهارات بهروز مینایی، دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک است. وی معتقد است؛ هوش مصنوعی یک دانشی است که دائما مسائل جدیدی در آن مطرح می‌شود و کشور ما نباید از لبه علم عقب بیافتد. مینایی متذکر شد: هوش مصنوعی جزو فناوری‌های اقتدارآفرین و از بُعد اقتصادی درآمدزا و همچنین نشاط‌بخش است که همه مردم می‌توانند از آن استفاده کنند.

نقش سازمان ملی هوش مصنوعی در هدایت و رگولاتوری
با این حال مجلس شورای اسلامی نیز در این زمینه دست‌به‌کار شده و کمیسیون صنایع و معادن در تاریخ ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ با کلیات طرح ملی هوش مصنوعی موافقت کرد. رییس کمیته ارتباطات و فناوری اطلاعات کمیسیون صنایع و معادن مجلس، ضمن خبر تصویب کلیات و جزییات طرح ملی هوش مصنوعی در کمیسیون صنایع گفت که در این طرح تاکید شده سازمان ملی هوش مصنوعی زیر نظر رییس جمهور تشکیل شود که چهار بخش برای فعالیت آن پیش‌بینی شده است.
نماینده مردم زنجان و طارم در مجلس این را هم گفته بود که بررسی این طرح تقریبا از هشت ماه گذشته در دستور کار کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی قرار گرفته بود. طاهری تصریح کرد: در این طرح تاکید شده است که سازمان ملی هوش مصنوعی زیر نظر رییس‌جمهور تشکیل شود و چهار بخش برای فعالیت آن پیش‌بینی شده است و در حوزه‌های مختلف برای آن تکالیفی تعیین شده است که راهبری و هدف‌گذاری را در این حوزه انجام داده و سعی شده فعلا مدیریت و رهبری آن به دستگاه‌هایی که متولی این بخش هستند؛ همچون وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، صندوق نوآوری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت آموزش و پرورش سپرده شود. این نماینده مردم در مجلس دوازدهم، یادآور شد: این سازمان در تربیت نیروی انسانی برای این حوزه، همچنین در خصوص داده‌ها که ریشه و اصل کار هوش مصنوعی است، پردازنده‌ها، لایه‌های زیرین و مطالعات راهبردی هوش مصنوعی و تکالیفی که بخش‌های مختلف دولت در این خصوص دارند، ورود جدی خواهدداشت. ضمن اینکه این طرح یک‌بند هم دارد که در خصوص تنظیم‌گری و رگولاتوری مباحث مربوط به هوش مصنوعی است. رییس مرکز پژوهش‌ها: هوش مصنوعی نیازهای حکمرانی در زمینه دسترسی به بانک‌های داده‌های بزرگ را برطرف می‌کنداز سوی دیگر، بابک نگاهداری، رییس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در جریان مراسم افتتاحیه حکمرانی و قانون‌گذاری اینوتکس ۲۰۲۵، با اشاره به همکاری این مرکز با کمیسیون صنایع در تدوین پیش‌نویس قانون هوش مصنوعی، تاکید کرد که تصویب این قانون می‌تواند زمینه‌ساز دسترسی بهتر به بانک‌های داده‌های بزرگ و شفاف شود. او همچنین به نقش نهادهای نوآوری مانند معاونت علمی ریاست‌جمهوری و مرکز نوآوری قوه مقننه در پیشبرد حکمرانی فناورانه اشاره کرد.

کلام آخر
طرح ملی هوش مصنوعی، به‌عنوان یکی از طرح‌های مهم و راهبردی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور مطرح شده است. این طرح با هدف بهره‌برداری بهینه از توانمندی‌های هوش مصنوعی در راستای توسعه اقتصادی، اجتماعی و علمی کشور طراحی شده است و به‌زودی در صحن علنی مجلس مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در سرفصل وظایف تخصصی و راهبردی سازمان ملی هوش مصنوعی در طرح مذکور آمده است که این سازمان باید در راستای دستیابی به لایه‌های عمیق توسعه هوش مصنوعی در کشور و رفع خلأهای موجود حول مواجهه با این پدیده، موظف است وظایفی نظیر؛ راهبری و برنامه‌ریزی فعالیت‌های ستادی سازمان و تصمیم‌سازی برای شورای ملی راهبری هوش مصنوعی، طراحی، پیگیری و پیاده‌سازی فعالانه مسیرهای بهینه و خلاقانه در توسعه علمی‌-فنی هوش مصنوعی، تعیین و به‌روزرسانی اولویت‌های پژوهشی و توسعه‌ای کشور، به‌خصوص در لایه پایه و بنیادین هوش مصنوعی، طراحی کلیات راهبردهای فنی و معماری زیرساخت‌های پردازشی، داده‌ای و ارتباطاتی برای توسعه هوش مصنوعی در چارچوب موازین قانونی، تدوین چارچوب‌ها و سیاست‌های آماده‌سازی برای تحولات غیرخطی و مدیریت پیامدهای احتمالی جهش‌های ناگهانی در توانمندی‌های هوش مصنوعی را مدنظر قرار دهد.