آگاه: رمان به دلیل ترکیبی از ژانرهای رئالیسم جادویی، فلسفی، سیاسی و عاشقانه‌ای که در خود جای داده در ادبیات جهان جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد و به بیش از ۳۰ زبان ترجمه شد. «مرشد و مارگاریتا» نه‌تنها یک اثر کلاسیک روسی بلکه یک اثر جهانی است که فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی، مخاطبان و دوستداران خود را دارد و با گذشت بیش از ۵۰ سال همچنان در فهرست کتاب‌های پرفروش بسیاری از کتاب‌فروشی‌های بزرگ جهان است. پیچیدگی و چندلایه بودن این داستان برگرفته از تلفیق ژانرهای فانتزی- جادویی و طنز سیاه و فلسفه است. «مرشد و مارگاریتا» انتقاداتی جدی به اوضاع سیاسی، سرکوب منتقدان و صاحب‌نظران مستقل و سانسور آثار هنری و ادبی در دوره حکومت استالین و حزب کمونیست بر اتحاد جماهیر شوروی وارد می‌کرد. بولگاکف در رمانش به‌طور غیرمستقیم ولی بسیار هوشمندانه، بروکراسی، فساد اداری، سانسور ادبی و سرکوب روشنفکران در دوران استالین را به چالش می‌کشد و نقدی عمیق بر جامعه شوروی زمان خودش ارائه می‌دهد. برای همین کتاب تا سال‌ها اجازه انتشار نیافت. این رمان پر از نمادهای فلسفی همچون خیر و شر، آزادی و سرنوشت، عشق و فداکاری، حقیقت و دروغ است. در کتاب، «مرشد» نویسنده‌ای منزوی و سرخورده است که توسط جامعه و سانسور له می‌شود و برخی بر این باورند که این شخصیت، بازتابی از خود بولگاکف است. به‌هرحال «مرشد و مارگاریتا» یک اثر ادبی فراتر از زمان و مکان است که در عین جذابیت، الهام‌بخش نویسندگان و فیلمسازان در حوزه فیلم، سریال و تئاتر بوده و از آن اقتباس‌های زیادی انجام شده است.
سینمایی «مرشد و مارگاریتا» (۱۹۷۲)
این فیلم به کارگردانی الکساندر پتروویچ، همکاری سینمایی بین ایتالیا و یوگسلاوی است. فیلم به‌نوعی اقتباسی آزاد از رمان مشهور میخائیل بولگاکف (مرشد و مارگاریتا) است، با تمرکز ویژه بر بخش‌هایی از داستان که در مسکو دهه ۱۹۲۰ می‌گذرد. با بازی ستارگانی چون اوگو توگناتزی، میمس‌فارمر و آلن کوی و موسیقی متن انیو موریکونه، تجربه‌ای متفاوت و هنری باشد. داستان درباره یک نویسنده (مرشد) و دستیارش (مارگاریتا) است که مشغول نوشتن نمایشنامه‌ای درباره پونتیوس پیلات هستند. در همین حال، شخصیت ولاند (شیطان) و همراهانش با شیطنت و آزار در زندگی آنها مداخله می‌کنند، تا جایی که مرشد دچار پارانویا می‌شود و به تیمارستان فرستاده می‌شود؛ مارگاریتا در تلاش است او را نجات دهد. برخی درباره این فیلم معتقدند کارگردان با درکی دقیق از اثر بولگاکف نزدیکی زیادی به متن ایجاد کرده، حتی اگر تغییراتی مثل جابه‌جایی شخصیت‌ها انجام شده باشد؛ این وفاداری تصویری با استفاده از موسیقی موریکونه و نماهای جادویی، جذابیت ویژه‌ای خلق کرده است.
سینمایی «مرشد و مارگاریتا» (۱۹۹۴)
فیلم «مرشد و مارگاریتا» در سال ۱۹۹۴ به کارگردانی یوری کارا ساخته شد، اما تا سال ۲۰۱۱ به دلیل اختلاف بین کارگردان و تهیه‌کنندگان منتشر نشد. نسخه اولیه «کارگردان» حدود ۲۰۷ دقیقه بود؛ اما در نسخه نهایی سینمایی به حدود ۱۲۳ دقیقه کاهش یافت. فیلم نسبتا به رمان وفادار است و روایت سه‌گانه کلاسیک رمان در فیلم بازسازی شده: تمسخر فضای سیاسی دهه ۱۹۳۰ در اتحادیه شوروی؛ داستان پونتیوس پیلات و یشوعا در اورشلیم و عشق بین «مرشد» نویسنده سرکوب‌شده و «مارگاریتا» که با ابعاد ماورایی وارد ماجرا می‌شود. یوری کارا برای تصویربرداری وفادار به متن رمان، فیلم‌برداری را در لوکیشن‌های واقعی مانند پاتریارشیه پرودی، «آپارتمان بدنام» و دیگر اماکن معروف مسکو انجام داد.
مینی‌سریال «مرشد و مارگاریتا»
مینی‌سریالی ۱۰ قسمتی «مرشد و مارگاریتا» براساس این رمان معروف به کارگردانی ولادیمیر برتکو در سال ۲۰۰۵ ساخته شد و برداشتی کاملا وفادارانه و بسیار هنری از اصل کتاب بولگاکف است. در این سریال جزئیات مسکو در دهه ۱۹۳۰ با دقت بازسازی شده است. همچنین جمله معروف «دست‌نوشته نمی‌سوزد» یکی از پرمفهوم‌ترین و ماندگارترین جملات رمان مرشد و مارگاریتا است که به‌عنوان شاه‌بیت اصلی این سریال تلویزیونی انتخاب شده بود.
این جمله را وولاند (شیطان) در مواجهه با مرشد، نویسنده‌ای که کتابش توسط سانسورگران سوزانده شده، بیان می‌کند و اشاره‌ای کنایه‌آمیز به سرنوشت خود رمان بولگاکف است که در دوران استالین، اجازه انتشار نیافت؛ او یک‌بار نسخه اولیه رمان را واقعا سوزاند، اما بعدها آن را بازنویسی کرد. با وجود انتقادات برخی منتقدان از ریتم کند یا وفاداری بیش از حد به متن، این سریال به‌عنوان یک اقتباس معتبر و قابل‌احترام در دنیای تلویزیون شناخته می‌شود.
سینمایی «مرشد و مارگاریتا» (۲۰۲۴)
فیلم نسخه ۲۰۲۴ «مرشد و مارگاریتا» به کارگردانی مایکل لاک‌شین، اقتباسی مدرن و جسورانه از رمان است؛ این فیلم در ۲۵ ژانویه ۲۰۲۴ در سینماهای روسیه اکران شد و با استقبال گسترده‌ای مواجه شد. در این فیلم از جلوه‌های ویژه برای نمایش عناصر فانتزی داستان استفاده شده و تولید فیلم با حمایت مالی ۴۰درصد از سوی بنیاد سینمایی روسیه انجام شد. این فیلم با واکنش‌های متفاوتی مواجه شد. درحالی‌که برخی آن به‌عنوان یک موفقیت هنری یاد کردند. درعین‌حال برخی دیگر آن را به دلیل محتوای انتقادی نسبت به حکومت روسیه مورد انتقاد قرار دادند. منتقدان فیلم نسبت به سانسور و سرکوب در دوران شوروی و مقایسه آن با وضعیت کنونی روسیه اشاره کردند و برخی رسانه‌های دولتی روسیه از کارگردان خواستند که به دلیل مواضع ضدجنگ خود، مورد پیگرد قانونی قرار گیرد.
تئاتر «مرشد و مارگاریتا»
رمان «مرشد و مارگاریتا» به دلیل ترکیب منحصربه‌فردی که از فانتزی، فلسفه، سیاست و عشق دارد، الهام‌بخش بسیاری از نمایش‌های تئاتری در سراسر جهان بوده است. حتی این علاقه تا حدی است که به خاطر فضای سوررئال و حضور شخصیت‌هایی مثل ولاند و گربه بی‌نظیرش، کارگردانان تئاتر با استفاده از جلوه‌های بصری، نورپردازی خاص و موسیقی تلاش کرده‌اند این جو جادویی را زنده کنند. یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین اجراهای روسی این رمان، در تئاتر بولشوی مسکو بوده که فضای بزرگ و باشکوه این سالن، به‌خوبی جو پررمزوراز رمان را منتقل کرده است. همچنین در جاهای دیگری مانند لهستان، فرانسه، آمریکا روی صحنه رفته که بسیار مورد استقبال قرار گرفته است.
در نمونه‌های ایرانی نیز، فیلم «گاهی به آسمان نگاه کن» ساخته کمال تبریزی و نویسندگی فرهاد توحیدی با نگاهی آزاد به «مرشد و مارگاریتا» نوشته شده ولی برخی منتقدان معتقدند که این اقتباس به‌قدری آزاد است که اثری از داستان بولگاکف در این فیلم دیده نمی‌شود!
کتاب «مرشد و مارگاریتا» در ایران نیز بسیار محبوب و پرطرفدار است. این کتاب نخستین‌بار در سال ۱۳۶۱ توسط عباس میلانی در انتشارات «نشر نو» و بهمن فرزانه در انتشارات «امیرکبیر» و مترجمان دیگر به فارسی ترجمه شده است.
نظر شما