آگاه: در بسیاری از خانه‌های ایرانی به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر، دعوت به یک فنجان چای روضه تنها تعارفی ساده نیست؛ بلکه نشانی از پیوندهای دیرینه اجتماعی، ایمان جمعی و همدلی صمیمانه‌ای است که حول مصائب اهل‌بیت (ع) شکل گرفته است. ریشه‌های تاریخی و کارکردهای اجتماعی آن باعث شده که روضه‌های خانگی همچنان در بین مردم اهمیت داشته باشند و برگزاری این سنت مستمر باشد.
در همین راستا رضا سلمیان‌نوری، پژوهشگر تاریخ در خصوص ماهیت و تاریخچه روضه‌خوانی در ایران و اسلام با اشاره به اینکه روضه‌خوانی تجسم یگانه‌ای از عزاداری بر امام حسین (ع) است، اظهار کرد: پایه اصلی روضه‌خوانی، خواندن کتاب «روضه الشهدا» اثر ملاحسین کاشفی سبزواری است. وی فقیه، محدث، ادیب و واعظ مشهور قرن نهم و دهم قمری است که در خراسان زندگی می‌کرد و حافظه بسیار خوبی داشت و از دست‌پرورده‌های میر نظام‌الدین علی‌شیر نوائیِ شاعر، دانشمند و سیاست‌مدار برجسته روزگار فرمانروایی تیموریان و معاصر سلطان حسین بایقرا بوده است؛ او سعی کرد تمام آنچه پیش از وی به عنوان مصائب اهل‌بیت در جریان سفر به کربلا تا پایان بازگشت این خاندان به مدینه پس از اربعین در بین علما و مردم رایج است، جمع‌آوری کرده و در این کتاب به مردم عرضه کند. به عبارت بهتر نخستین روضه‌ها به معنی امروزی آن در خراسان برگزار شده و این خطه مهد روضه‌خوانی است.
سلیمان‌نوری افزود: مهم‌ترین تفاوت روضه خانگی با روضه‌های رسمی که در مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شود، بالابودن میزان صمیمیت و یک‌رنگی بین شرکت‌کنندگان و میزبانان مراسم است. اغلب شرکت‌کنندگان در روضه‌های خانگی دارای آشنایی قبلی بوده و اگر دارای پیوندهای مستحکم خانوادگی نباشند، به عنوان همسایه و هم‌محل، دارای روابط اجتماعی و فرهنگی قوی با یکدیگر هستند. بر همین اساس در حاشیه این روضه‌ها روابط فرهنگی و اجتماعی مختلفی چون شناسایی نیازمندان، پرس‌وجو درباره احوال یکدیگر و حتی ایجاد صندوق قرض‌الحسنه را شاهد هستیم که هیچ‌کدام از این موارد در حاشیه روضه‌های مساجد و حسینیه‌ها دیده نمی‌شود.
این پژوهشگر در خصوص دلایل گسترش روضه‌های خانگی بیان کرد: گسترش روضه‌های خانگی دلایل متعددی داشت؛ یکی از مهم‌ترین آنها کمبود امنیت اجتماعی در برخی زمان‌ها، خاصه برای بانوان بود. این امر به‌ویژه پس از مشروطه باعث شد تا مردان برای حفظ امنیت بانوان خود و تردد کمتر آنان در جامعه ملتهب و خطرناک آن دوران، شرایط را برای برگزاری روضه‌های خانگی فراهم کنند. اقدامات پهلوی اول در کنترل فضاهای مذهبی کشور در نیمه دوم سلطنتش هم دلیل دیگری بود که شرایط را برای گسترش روضه‌های خانگی و خانوادگی فراهم کرد؛ در اواخر این دوره زمانی به دلیل ممنوعیت رسمی روضه‌خوانی از سوی پهلوی اول علاوه بر بانوان، مردان نیز مخاطب روضه‌های خانگی شدند که این امر نقش بسزایی در گسترش این نوع عزاداری داشت.
سلیمان نوری با تاکید بر نقش مهم این آیین در انتقال فرهنگ عاشورا و محرم گفت: روضه‌های خانگی در برهه‌ای از زمان به‌ویژه در نیمه دوم دهه ۲۰ قرن ۱۴ هجری شمسی، یگانه حافظ و ناقل فرهنگ عاشورایی در جامعه ایرانی بودند. در این سال‌ها باتوجه‌به ممنوعیت رسمی عزاداری در فضاهای مذهبی چون مسجد و حسینیه و تکایا و جلوگیری از اجرای هرگونه آیین تعزیه‌خوانی، شبیه‌خوانی و نقالی مذهبی توسط عمال دولت وقت و سرانجام کنترل کامل حوزه‌های علمیه و روحانیون، تنها فضایی که از طریق آن امکان حفظ و انتقال فرهنگ عاشورایی وجود داشت، روضه‌های خانگی بودند که به صورت مخفی و در کمال احتیاط در برخی منازل مردم عادی برگزار می‌شد. وی اظهار کرد: در سال‌های بعد نیز به‌رغم آزادشدن عزاداری و روضه‌خوانی در محافل رسمی، این روضه‌ها و محافل غیررسمی نه‌تنها کاربرد خود را از دست ندادند، بلکه به محافلی برای ارائه خدمات اجتماعی برگرفته از فرهنگ عاشورایی نیز تبدیل شدند و نمونه بارز آن اقداماتی است که در دوره هشت‌ساله دفاع مقدس و در حاشیه این روضه‌ها توسط خانم‌های حاضر در آن برای تامین مایحتاج رزمندگان در جبهه‌ها انجام می‌شد.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: همان‌گونه که پیشتر اعلام شد روضه‌های خانگی به دلیل شرایط خاص فضای فیزیکی مورد استفاده در آنها که به دور از برخی آرایه‌های مذهبی زیباگرایانه بوده است، صمیمیت بیشتری را به شرکت‌کننده القا می‌کند و باعث همدلی بیشتر شرکت‌کنندگان می‌شود؛ همین امر خود همراهی و مشارکت فکری و فرهنگی بیشتر را بین حاضران در روضه‌های خانگی ایجاد می‌کند و باعث می‌شود تا با یکدیگر صمیمی‌تر شده و به بیان مشکلات و همچنین ارائه توانایی‌های خود بپردازند. این امور وابستگی به حضور بیشتر در روضه‌ها را به دنبال دارد که باعث یکدستی بیشتر افراد مذهبی شده و به‌مرور هویت جمعی مذهبی را در یک جامعه محلی تقویت می‌کند.
روضه‌های خانگی در گذشته نوعی رسانه محسوب می‌شدند
سلیمان نوری با اشاره به تاثیر رسانه‌ای این مراسمات تاکید کرد: از منظر ارتباطی روضه‌های خانگی نوعی مکان رسانه هستند. این پاتوق‌ها در دوره‌های انسداد اطلاع‌رسانی به دلیل سیاست‌های حاکمیتی، مانند منبع بزرگی برای پخش اطلاعات در بین مردم محسوب می‌شوند که نمونه بارز این مدعا اطلاعاتی است که از سوی خطبای انقلابی در سال‌های مبارزه علیه پهلوی دوم در منبرهای روضه‌های کوچک و بزرگ خانگی ارائه می‌شد. تا جایی که برخی از این روضه‌های خانگی به محفل ارائه جدیدترین اطلاعیه‌های مبارزاتی امام خمینی (ره) و سایر علمای مجاهد وقت شده بود و مردم در این محافل از آخرین تغییر و تحولات فعالیت‌های مبارزاتی و دستورات امام خمینی (ره) و سایر سردمداران دینی مبارزه با خبر می‌شدند، همچنین این روضه‌ها تریبون خیلی خوبی برای اعلام‌نیاز به خدمات مختلف عمومی چون تهیه اقلام غذایی، پوشاک و پزشکی در دوران دفاع مقدس بودند.
وی گفت: روضه‌های خانگی باتوجه‌به ماهیت خود یک محفل روشنگری دینی محسوب می‌شوند چراکه به طور معمول سخنرانان این روضه‌ها یا خود از فعالان سیاسی و فرهنگی هستند یا برحسب شرایط و برای عقب نماندن از سایر هم‌صنفی‌های خود به ارائه برخی اطلاعات سیاسی چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم در بیان فضائل ائمه (ع) و یاران ایشان اقدام می‌کنند.
این پژوهشگر افزود: خاصیت قیام عاشورا و سایر اقدامات ائمه (ع) در مبارزه با ظلم و جور به گونه‌ای است که با اندکی توجه می‌توان آن را با تحولات اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی دوره‌های مختلف هماهنگ کرد؛ به عبارت بهتر چون مباحث مرتبط با روضه‌خوانی بیان اقداماتی است که علیه ارائه‌کنندگان فضیلت‌ها و نیکی‌ها رخ داده و در اغلب زمان‌ها حاکمان، حداقل به دلیل حفظ جایگاه خود در جناح مقابل فضایل قرار می‌گیرند، به‌راحتی قابل‌تعمیم به شرایط وقت جامعه بوده و کافی است روضه‌خوان اندکی هوش سیاسی و اجتماعی داشته باشد تا بتواند این تطابق را انجام داده و ملکه ذهن شرکت‌کننده در مراسم کند. سلیمان نوری بیان کرد: روضه‌خوانی آیینی است که بر پایه خوانش کتاب روضه الشهدای ملامحسن کاشفی سبزواری ایجاد شده است و بر همین اساس مهم‌ترین نماد آن بیان مصائب رخ داده بر اهل‌بیت (ع) است، البته بر اساس شرایط جامعه در برخی زمان‌ها حواشی مختلفی چون نذری‌دادن بر اصل این آیین که همانا روضه خواندن برای اهل‌بیت (ع) است، پیشی گرفته که این خود آفتی بزرگ است. مسائلی چون مداحی، شعرخوانی و سینه‌زنی هیچ‌کدام در بطن تاریخی روضه‌خوانی وجود نداشته و هر کدام آیینی جداگانه هستند که به‌مرورزمان برخی از آنها به رسوم کامل‌کننده روضه‌خوانی تبدیل شده‌اند. وی تاکید کرد: تغییرات رخ داده در آنچه به عنوان روضه‌خوانی می‌دانیم در شرایط کنونی بیشتر ناشی از قلب ماهیت‌شدن یک آیین و مورد توجه قرارگرفتن حواشی آن است؛ به عبارت بهتر روضه‌خوانی که همان بیان مصائب اهل‌بیت (ع) و دلایل وقوع این رخدادها در قالب سخنرانی است یک اصل واحد است که در تمام قرون گذشته چارچوب آن حفظ شده است. آنچه در این بین بیشتر تغییر کرده، چارچوب‌های آیین مراثی‌خوانی و مداحی برای اهل‌بیت(ع) است که خود آیینی جداگانه اما مکمل آیین روضه‌خوانی است. دلیل این تغییر هم بیش از هر چیز تلاش فعالان این حوزه برای هرچه بیشتر دیده‌شدن به‌منظور کسب درآمد بیشتر است؛ به عبارت بهتر هرچند روضه‌خوانی در اصل شغل محسوب می‌شده و یک کار فرهنگی برای گسترش فرهنگ علوی بوده است و هنوز هم بسیاری از روضه‌خوان‌های قدیمی این مسئله را رعایت می‌کنند و هیچ قیمتی برای کار خود تعیین نمی‌کنند. این پژوهشگر فرهنگ با اشاره به تاریخچه مداحی گفت: مداحی از ابتدای ایجاد آن در دوران صفوی هنری بوده که ارائه‌دهنده از آن مطالبه درآمد داشته است. این درآمد در عهد صفوی و قاجار به صورت سله و هدیه شاهانه و حاکمانه بوده است که در سال‌های بعد به صورت پاکتی با نرخی از قبل تعیین شده تبدیل شده است. بر همین اساس مداح تلاش می‌کند با استفاده از آنچه مخاطب درخواست دارد به ارائه خدمات خود مبادرت کند تا بدین‌گونه میزبان در پرداخت پاکت همراهی بیشتری داشته باشد.
روضه‌های خانگی هنوز هویت خود را از دست نداده‌اند
سلیمان نوری با بیان اینکه روضه‌های خانگی به دلیل شالوده اجتماعی‌ای که دارند، به‌رغم تغییرات سبک زندگی هنوز هویت خود را از دست نداده‌اند، خاطرنشان کرد: این محافل با استفاده از بازوهای حاشیه‌ای خود چون دید و بازدیدها، بیان سخنان ناگفته بین نزدیکان و صندوق‌های قرض‌الحسنه هنوز هویت خود را حفظ کرده و در ایجاد روابط اجتماعی کامل‌تر تاثیرگذار هستند. وی بیان کرد: مهم‌ترین تهدید برای بقای حفظ سنت روضه‌های خانگی تجملاتی‌شدن آنان است؛ تا هنگامی که سادگی اصل اساسی برگزاری این نوع محافل است، افراد صرف‌نظر از وضعیت مالی خود از این مجالس به عنوان فضایی برای آگاهی بیشتر و بهتر استفاده می‌کنند، اما هر چه تجملات بیشتر شود تعداد افرادی که احساس می‌کنند روضه از مسیر اصلی خود خارج شده و به جای مکانی برای آگاهی‌بخشی به محفلی برای فخرفروشی تبدیل شده است، افزایش پیدا می‌کند و در نتیجه این افراد ضرورتی بر حضور در آن نمی‌بینند. استفاده از سخنرانان آگاه و بی‌حاشیه و برگزاری بدون تکلف مراسم روضه‌خوانی از مهم‌ترین اقداماتی هستند که می‌توانند این مجالس را تقویت کنند.
این پژوهشگر فرهنگ و تاریخ خراسان، با اشاره به اینکه نمی‌توان مدعی ایجاد شکل تازه‌ای از روضه خانگی شد، تاکید کرد: درحال‌حاضر نمی‌توان مدعی ایجاد نوع جدیدی از عزاداری تحت عنوان عزاداری مجازی شد. عنصر حضور فرد در مکان خاص، یکی از اصلی‌ترین اصول هر روضه خانگی است که در جریان استفاده از فضای مجازی برای ارائه روضه جایگاهی ندارد، همچنین هم‌کلامی‌های مابین روضه و پیش از آن هم دیگر اصل مهم روضه‌های خانگی است که باز در مجالس مجازی روضه وجود ندارد؛ پس بهتر است این نوع عرض ارادت به ائمه (ع) را یک سبک و شیوه جدید دانست و آن را با روضه‌خوانی خانگی و سایر روش‌های عزاداری بر بزرگان دین یکی ندانست.
نظر شما