آگاه: همه ما حتی برای یک‌بار هم که شده در فضای مجازی خبر درگذشت یک فرد مشهور که در بستر بیماری یا در معرض واقعه‌ای بوده را خوانده‌ایم، اما مدتی بعد آن خبر تکذیب شده و خانواده آن فرد از این رویه اطلاع‌رسانی گلایه و شکایت کرده‌اند. در مورد بسیاری از وقایع و رخدادها هم چنین اتفاقی می‌افتد و دلیلش هم سرعت بدون دقت است. به بیان دیگر اغلب رسانه‌ها در چند دهه اخیر، به عنصر سرعت بیش از سایر عناصر خبری توجه دارند و فقط برای‌شان مهم است که هرچه زودتر خبر را منتشر کنند که از سایر رسانه‌ها جا نمانند و این یعنی ما دچار نوعی بحران توجه در رسانه‌ها شدیم؛ بحران در تولید محتوا که با نگاهی به تحقیقات بین‌المللی متوجه می‌شویم که این مشکل از اواخر قرن ۱۹ که مدل کسب‌وکار مبتنی بر تبلیغات رواج یافت شروع شد و با ظهور اینترنت در قرن بیستم شدت گرفت. شواهد و تحقیقات نشان می‌دهد که رسانه‌ها برای جلب توجه مخاطبان، گاهی دقت را قربانی سرعت می‌کنند و به این ترتیب اعتماد عمومی نسبت به رسانه‌ها روز به روز کاهش می‌یابد.
به‌نظر می‌رسد عمده این اتفاقات هم در فضای مجازی رخ می‌دهد، چون منتشرکننده خبر با خودش فکر می‌کند اگر خبر غلط یا ایراد داشته باشد، قابلیت ویرایش یا حذف‌شدن از خط خبری را دارد. در حالی که در رسانه‌های مکتوب و سنتی چنین امکانی وجود نداشت و به همین دلیل هم در گذشته کمتر شاهد چنین بحرانی بودیم؛ سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان رسانه‌ها ترجیح می‌دادند، خبر را کمی دیرتر به گوش مخاطب برسانند، اما درست و با دقت. امروز، زمانه، زمانه سرعت است و همه در تلاش‌اند که در همه عرصه‌ها از یکدیگر جا نمانند.
این بحران عمدتا از رقابت شدید بین رسانه‌ها برای جلب‌توجه مخاطبان و بازاریابی بیشتر ناشی می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که مدل کسب‌وکار رسانه‌ها که از قرن ۱۹ بر درآمد از تبلیغات استوار بوده، تولید محتوای جذاب را تشویق می‌کند. این مدل، رسانه‌ها را وادار می‌کند تا برای جذب مخاطب و کلیک بیشتر، سرعت را بر دقت ترجیح دهند. برای مثال، مقاله‌ای از The Correspondent اشاره دارد که فشار برای اولین‌بودن، منجر به تمرکز رویدادهای استثنایی، منفی و اتفاقات فوری و رویدادهای اخیر می‌شود که این امر درک عمومی از مسائل را تحریف می‌کند.
به‌نظر می‌رسد دلیل اصلی آغاز چنین بحرانی، کاهش درآمد رسانه‌های سنتی مانند روزنامه‌ها و مجلات بوده است. گزارش‌هایی از The Journalist›s Resource نشان می‌دهد که در بازه زمانی ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰، رسانه‌ها با کاهش گردش و درآمد از تبلیغات مواجه شدند که فشار برای رقابت با پلتفرم‌های دیجیتال را افزایش داد. با ظهور اینترنت، این مسئله به اوج خود رسید. مقاله‌ای از The Guardian اشاره دارد که اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، انتشار خبر را دموکراتیک کرده‌اند، اما این امر منجر به ایجاد «کارخانه‌های خبر جعلی» شده که برای درآمد، اخبار کلیک‌خور و اغراق‌آمیز منتشر می‌کنند.
فیک نیوز چیست و با آن باید چه کرد؟
سال ۲۰۱۷ بود که دیکشنری Collins کلمه Fake News را به‌عنوان کلمه سال اعلام کرد. کالینز در توجیه این انتخاب توضیح داد که کلمه Fake News در سال ۲۰۱۷ حضوری «فراگیر» داشته و بسیار به کار رفته است. این دیکشنری در تعریف فیک‌نیوز به دو نکته کلیدی اشاره می‌کند: نخست اینکه فیک نیوز از جنس اطلاعات نادرست است و دیگر اینکه شکل ظاهری آن شبیه خبر [درست و واقعی] است.
اگر تعریف دیکشنری کالینز را بپذیریم، می‌توان گفت خبر جعلی یا اخبار جعلی هم که در فارسی به‌عنوان معادلFake News به‌کار می‌رود، انتخاب درستی است. چون جعل هم به معنای «ساختگی» است و به همین نکته اشاره می‌کند که «چیزی که اصل نیست، به شکلی ساخته شده و نشان داده می‌شود که با نسخه اصل آن اشتباه گرفته شود». وب‌سایت تحلیلی کسپرسکی در مقاله‌ای نوشته است: «فیک نیوز و مطالب نادرست معمولا از سوی وب‌سایت‌هایی منتشر می‌شوند که قصد دارند در زمانی سریع، بر سر زبان‌ها بیفتند». همان‌طور که مشاهده می‌کنید در مورد موضوع اخبار جعلی هم عنصر «سرعت» به‌عنوان یک عنصر مخرب وجود دارد.
نقش الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی نیز در گسترش اخبار جعلی بسیار پررنگ است. این الگوریتم‌ها به‌جای تمرکز بر صحت و دقت محتوا، اطلاعات را براساس معیارهایی مانند تعداد لایک، اشتراک‌گذاری و تعامل کاربران نمایش می‌دهند. در گذشته، پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام تنها محتوای حساب‌های دنبال‌شده را نمایش می‌دادند؛ اما امروزه کاربران با انبوهی از پست‌هایی مواجه‌اند که صرفا براساس الگوریتم انتخاب شده‌اند. چنین رویکردی باعث می‌شود محتوای هیجانی و جنجالی، حتی اگر نادرست باشد، بیشتر دیده و منتشر شود.
اما اهمیت شناخت و مواجهه با فیک‌نیوز در مواقع بحرانی بیشتر هم می‌شود، مثلا در زمان درگیری و جنگ میان دو کشور، اخبار جعلی به‌سرعت گسترش می‌یابند و نقش مهمی در شکل‌دهی افکار عمومی ایفا می‌کنند. این نوع اخبار اغلب با هدف تضعیف روحیه مردم، تحریک احساسات ملی‌گرایانه یا تحریف واقعیت‌ها برای توجیه اقدامات نظامی منتشر می‌شوند. در این شرایط شبکه‌های اجتماعی، کانال‌های تلگرام و رسانه‌های غیررسمی بستری مناسب برای انتشار اطلاعات نادرست فراهم می‌کنند، زیرا سرعت انتشار در آنها از دقت و صحت خبر پیشی می‌گیرد. اخبار جعلی همچنین می‌توانند موجب سردرگمی و تفرقه در میان شهروندان و حتی تصمیم‌گیرندگان سیاسی شوند. در برخی موارد، انتشار عمدی اطلاعات نادرست از سوی طرف‌های درگیر به‌عنوان بخشی از جنگ روانی یا تبلیغات رسانه‌ای استفاده می‌شود. به همین دلیل اهمیت رسانه‌های مستقل و بررسی صحت اخبار توسط منابع معتبر در زمان جنگ دوچندان می‌شود تا از تاثیرات منفی این اطلاعات بر افکار عمومی و امنیت ملی جلوگیری شود.
راه‌های شناخت اخبار فیک
۱. بررسی‌کردن منبع
آدرس وب صفحه‌ای را که مشغول بازدید از آن هستید، بررسی کنید. گاهی اوقات وب‌سایت‌های فیک نیوز در آدرس صفحات از کلماتی با املای عجیب استفاده می‌کنند یا سراغ دامنه‌های ناآشنایی نظیر info .net. و offer. می‌روند. ABC News یکی از سرشناس‌ترین نشریه‌های خبری است و مقالات معتبری منتشر می‌کند؛ اما مدتی پیش وب‌سایتی با آدرس abcnews.com.co که هیچ ارتباطی به این رسانه نداشت، شروع به پخش فیک‌نیوز کرد.
۲. بررسی سابقه نویسنده
نگاهی به سوابق کاری نویسنده بیندازید تا جزییات بیشتری درباره او کسب کنید. نویسندگان برخی سایت‌ها وجود خارجی ندارند. بررسی کنید که نویسنده مقاله، سابقه نوشتن خبرهای جعلی را دارد یا نه. آیا به‌طورکلی درباره موضوعی تخصصی مقاله می‌نویسد؟ آیا از نوشتن مقاله هدف به‌خصوصی را دنبال می‌کند؟ هرگونه انگیزه احتمالی را در نظر بگیرید.
خبرهای جعلی‌ای را که سایت abcnews.com.co پخش کرد، فردی به نام جیمی راسلینگ نوشته بود. در صفحه مطالب او اعلام شده بود که راسلینگ «دکتر» است و موفق شده «۱۴ جایزه پی‌بادی و چند جایزه پولیتزر» برنده شود. چنین ادعایی حقیقت نداشت. هیچ فردی به نام جیمی راسلینگ تا لحظه نوشته‌شدن این مقاله موفق نشده است، برنده جایزه پی‌بادی و پولیتزر شود. عکس منتسب به جیمی راسلینگ پیشتر در سایتی دیگر برای فردی به اسم داریوس روبیکس استفاده شده بود.
۳. بررسی سایر منابع
آیا سایر نشریه‌های معتبر خبری نیز درباره آن موضوعِ به‌خصوص مقاله نوشته‌اند؟ آیا در داخل مقاله، به منابع معتبر لینک داده شده است؟ اگر مقاله از نوع علمی است، داده‌ها از کدام ژورنال معتبر آمده‌اند؟ رسانه‌های حرفه‌ای رهکردهای مشخصی برای نوشتن مقاله دارند و از منابع متعدد برای صحت‌سنجی استفاده می‌کنند.
۴. خواندن خبر با نگاه انتقادی
تعداد زیادی از خبرهای جعلی به شیوه‌ای هوشمندانه نوشته می‌شوند، تا احساساتی قوی مثل ترس یا عصبانیت را تحریک کنند. ذهنیت انتقادی‌تان را حفظ کنید و از خود بپرسید که چنین مقاله‌ای چرا نوشته شده؟ آیا مقاله بر پایه تفکری خاص بنا شده و در تلاش برای ترویج‌دادن آن است؟ آیا مقاله تلاش دارد کاربر را به کلیک روی سایتی بیگانه ترغیب کند؟ فریب تیک آبی توییتر سابق را نخورید. ایکس بهشتی برای علاقه‌مندان به فیک نیوز است، چون الگوریتم‌هایش باعث می‌شوند که پست‌های جنجالی با سرعت زیاد به دست کاربران مختلف برسند. به‌محض دیدن خبرهای جعلی در اینستاگرام و ایکس حتما آنها را گزارش کنید.
۵. ادعاهای مقاله را واکاوی کنید
مقالات خبری معتبر شامل بخش‌های زیادی نظیر داده‌های متنوع، آمار و نقل‌قول افراد متخصص است. اگر چنین بخش‌هایی در مقاله دیده نمی‌شود، چرایی آن را از خود بپرسید. گزارش‌های حاوی اطلاعات غلط در اغلب مواقع شامل تاریخ‌های غیردقیق یا جدول زمانی اصلاح‌شده هستند. تاریخ انتشار مقاله را به‌دقت بررسی کنید. ممکن است مقاله‌ای دو سال پیش معتبر بوده باشد؛ اما امروز یافته‌های جدید علمی آن را رد کند. بازنشر مقالات قدیمی، معتبربودن آنها در دنیای امروز را تضمین نمی‌کند.
۶. از طنز نبودن مطلب مطمئن شوید
وب‌سایت‌های طنزپرداز بسیار محبوب‌اند و گاهی اوقات تشخیص مرز بین مقالات جدی و مقالات طنز راحت نیست. سابقه آن وب‌سایت را بررسی کنید. آیا مقالات طنز منتشر می‌کند؟
۷. استفاده از وب‌سایت‌های صحت سنجی
همزمان با افزایش اخبار جعلی شماری از وب‌سایت‌ها در حوزه صحت‌سنجی مقالات فعالیت می‌کنند. این وب‌سایت‌ها مواردی مثل Snopes و PolitiFact و Fact Check و BBC Reality Check را شامل می‌شوند و به‌سادگی دردسترس هستند. بسیاری از رسانه‌های بزرگ مثل رویترز و واشینگتن پست تیمی اختصاصی برای صحت‌سنجی خبرها دارند. شاید وقت آن رسیده که فضای رسانه‌ای ایران هم به فکر راه‌انداختن چنین وب‌سایت‌هایی برای صحت سنجی باشد.
نقش خبرنگاران در مواجهه با فیک نیوز
در آستانه روز خبرنگار قرار داریم و جدای از برگزاری مراسمات، تبریکات و اهدای هدایا باید از این فرصت برای چابک‌کردن خبرنگاران استفاده کرد؛ خوب است که در چنین مناسبت‌هایی خبرنگاران بر مهارت‌های خود بیفزایند؛ مهارت‌های ضروری چون افزایش سواد رسانه‌ای و دیجیتال، آشنایی با فناوری‌های نوین و شناخت ابزارهایی مانند جست‌وجوی معکوس تصویر، تشخیص دیپ‌فیک و تحلیل داده‌های متنی و درک روان‌شناسی مخاطب.
آموزش مستمر، شرکت در دوره‌های سواد رسانه‌ای، اخلاق حرفه‌ای و فناوری‌های نوین، همکاری با تیم‌های واقعیت‌سنجی، ایجاد بخش‌های Fact-checking در تحریریه‌ها برای بررسی صحت اخبار، پرهیز از بازنشر بدون بررسی صحت خبر، شفافیت در اصلاح اشتباهات، اعلام عمومی اصلاحات و دلایل آن برای حفظ اعتماد مخاطب و تولید محتوای تحلیلی ازجمله راهکارهای مقابله با اخبار جعلی توسط خبرنگاران است. خبرنگاران در خط مقدم مبارزه با اخبار جعلی قرار دارند. آنها با راستی‌آزمایی دقیق، روایتگری مسئولانه و حفظ اصول اخلاقی می‌توانند اعتماد عمومی را تقویت کرده و از آسیب‌های اطلاعات نادرست جلوگیری کنند. در دنیایی که مرز میان حقیقت و دروغ کم‌رنگ شده، خبرنگار حرفه‌ای همان فانوس دریایی است که مسیر آگاهی را روشن می‌سازد.
نظر شما