آگاه: قنات‌ها شبکه‌های آبی سنتی در ایران هستند که قدمت چند هزار ساله دارند. این شبکه‌های آب‌رسانی که در مبدا خود مادر چاه داشته و سپس به وسیله تونل و رشته میل‌ها (چاه) به هم متصل می‌شوند آب را منتقل می‌کردند و البته باید هر سال نظارت و حتی لایروبی می‌شدند تا بتوانند به خوبی جریان آب را در دل خود حفظ کنند. حالا به دلیل مشکلات آبی که در کشور به وجود آمده و لزوم توجه به تمام سرمایه‌های آبی و نگهداری درست از آنها قرار است اسکنر قنات هم به میدان بیاید. در همین ارتباط کارشناس معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی از طراحی و توسعه سامانه هوشمند «اسکنر قنات» برای نظارت و نوسازی ایمن قنوات کشور خبر داد. حسین رسانژاد با اشاره به اجرای «طرح ملی بازسازی و نوسازی قنوات» که از سال ۱۳۷۳ آغاز شده، به «مهر» گفته است: این طرح با هدف احیای قنوات تخریب‌شده و افزایش دبی آب قنوات کم‌آب در بودجه‌های سنواتی و برنامه‌های پنج‌ساله کشور پیش‌بینی شده است.
رسانژاد درباره چالش‌های فعلی اجرای طرح گفت: روش سنتی نظارت بر عملیات بازسازی قنوات مستلزم حضور کارشناسان و مقنیان خبره در داخل قنات است؛ کاری که علاوه بر دشواری، خطرات جانی بسیاری دارد، ازجمله احتمال گازگرفتگی، ریزش تونل‌ها یا حوادث ناشی از زمین‌لرزه. تا امروز بیش از ۴۵ حادثه مرتبط با این فعالیت‌ها در کشور ثبت شده است. وی ادامه داد: در حال حاضر، به دلیل همین خطرات، بخش زیادی از نظارت‌ها بر پایه تخمین مصالح مصرفی و حجم لایروبی انجام می‌شود. این روش دقت کافی ندارد و نیاز به فناوری نوین برای پایش دقیق احساس می‌شود.
به گفته این کارشناس وزارت جهاد کشاورزی، ایده طراحی سامانه «اسکنر قنات» زمانی شکل گرفت که مشاهده شد یکی از مقنیان قدیمی با سختی زیاد و با خطر جانی در حال ورود به قنات برای بازرسی بود. رسانژاد افزود: در گام نخست با استفاده از فناوری‌های تصویربرداری می‌توان مسیر قنات را با دقت بررسی کرد. اما هدف نهایی ما فراتر از آن است؛ طراحی رباتی است که بتواند وارد قنات شده و به‌صورت خودکار عملیات لایروبی، خاک‌برداری و حتی نصب کول‌ها را انجام دهد.
قنات، همچنان پایدار و کم‌هزینه است
او با اشاره به مزایای اقتصادی و زیست‌محیطی قنوات گفت: برخلاف تصور برخی از کارشناسان که قنات را فاقد توجیه اقتصادی می‌دانند، با توجه به بحران کم‌آبی و هزینه‌های سنگین پمپاژ، قنات‌ها همچنان روشی کم‌هزینه و پایدار برای تامین آب هستند. در کشورهای آمریکای جنوبی مانند برزیل و آرژانتین نیز امروزه قنوات جدید با دستگاه‌های حفاری کوچک و فناوری‌های مدرن حفر می‌شوند.
رسانژاد تاکید کرد: قنات‌ها نه‌تنها بخش مهمی از تمدن آبی ایران هستند، بلکه می‌توانند با تلفیق دانش بومی و فناوری روز، به الگویی جهانی برای مدیریت پایدار منابع آب تبدیل شوند. کارشناس معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، با تاکید بر اهمیت حفظ و احیای قنوات به‌عنوان بخشی از تمدن آبی ایران، گفت: در حال حاضر حدود ۱۰۰ هزار رشته قنات در کشور وجود دارد که از این میان، نزدیک به ۴۰ هزار رشته از بین رفته‌اند. اولویت نخست ما حفظ و نگهداری قنوات فعال است و در گام بعدی، بررسی امکان بازسازی قنواتی است که خشک یا تخریب شده‌اند.
به گفته این کارشناس وزارت جهاد کشاورزی در شرایط بحرانی کنونی و کمبود منابع آبی، بهره‌برداری مجدد از قنوات می‌تواند به‌عنوان یکی از راهکارهای پایدار در مدیریت آب کشور مورد توجه قرار گیرد. استفاده از فناوری‌های نوین، همانند دستگاه‌های حفاری مشابه مترو، می‌تواند در احیای قنوات نقش موثری ایفا کند.
رسانژاد با اشاره به ضرورت ورود مراکز علمی و پژوهشی به این حوزه گفت: پیشنهاد می‌شود دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، مانند دانشگاه آزاد اسلامی، اجرای آزمایشی حفر قنات برای تامین آب فضای سبز یا حتی آب شرب محوطه‌های خود را در دستور کار قرار دهند. این اقدام می‌تواند جایگزینی مناسب برای انتقال پرهزینه آب از مناطق پایین‌دست باشد؛ چراکه قنات‌ها به‌صورت ثقلی آب را به محل مصرف منتقل می‌کنند و نیاز به انرژی ندارند. این کارشناس وزارت جهاد کشاورزی ادامه داد: در حال حاضر حدود ۴۶ هزار رشته قنات فعال در کشور با مختصات مشخص شناسایی شده‌اند و عملیات مرمت و بازسازی در بخشی از آنها در حال انجام است. برخی از این قنوات به‌صورت وقفی، برخی متعلق به نهادهایی مانند آستان قدس و برخی نیز در مالکیت اشخاص حقیقی هستند.
بخش خصوصی هم به میدان آمد
وی درباره مشارکت بخش خصوصی در احیای قنوات اظهار کرد: هم‌اکنون نمونه‌هایی از این نوع مشارکت در کشور وجود دارد. برای مثال، یک مجموعه کشاورزی در دماوند قنات خشک‌شده خود را با سرمایه‌گذاری بیش از یک میلیارد تومان احیا کرده و توانسته است حدود ۲۰ لیتر بر ثانیه آب از آن به دست آورد؛ آبی که امروز در مناطق خشک ارزش اقتصادی بسیار بالایی دارد. رسانژاد اظهار کرد: احیای قنوات علاوه بر مزیت‌های زیست‌محیطی و اقتصادی، ریشه در فرهنگ و تمدن ایرانی دارد. وزارت جهاد کشاورزی وظیفه دارد قنواتی را که دارای مشخصات فنی و تاریخی ثبت‌شده هستند، بازسازی و حفاظت کند تا این میراث آبی ارزشمند برای نسل‌های آینده حفظ شود.
از قدمت قنات چه می‌دانید؟
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، یونسکو، در سال ۲۰۱۶، کاریز یا همان قنات ایرانی را به عنوان میراث فرهنگی جهانی ثبت کرده‌است. قنات در مناطق خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار جهانی ثبت شده‌اند. عمر این قنات‌ها از ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال است. قنات قصبه گناباد، عمیق‌ترین قنات ایران، که عمق چاه اصلی‌اش به ۳۵۰ متر می‌رسد، یکی از قنات‌های ثبت شده‌است. قنات بلده مهندسی‌سازترین قنات و همچنین قنات باغ زارچ یزد با طول چند ده کیلومتر و صدها حلقه چاه، یکی دیگر از قنات‌های ثبت شده‌است.
کاریز، از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک کانال طولی شیب‌دار زیرزمینی و چندین چاه عمودی تشکیل شده است که کانال زیر زمینی را سرانجام به سطح زمین مرتبط می‌سازد و مظهر قنات را به وجود می‌آورد، چاه‌ها- که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود- علاوه بر کاربرد برای انتقال مواد حفاری شده به روی زمین، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به‌شمار می‌روند. به محل خروج آب قنات، پایاب کاریز می‌گویند و در عربی به آن مظهر قنات می‌گویند. کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه پارسی معرب‌شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه کاریز بیشتر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه قنات. قنات خود عربی‌شده کنات فارسی است که از ریشه فعل کندن گرفته شده است. در لغتنامه دهخدا، قنات، مترادف با «کاریز، کهریز و کاهریز» قید شده است.
نظر شما