آگاه: به گزارش «مهر»، دانشگاه تعریف چکیده و کوتاه شده آموزش عالی در ذهن همه ما ایرانیهاست. برای همین به محض نام بردن از مفهوم دانشگاه به معنای کلی، اولین چیزی که در فکر ما شکل میگیرد جایی مثل «دانشگاه تهران» است؛ جایی که بسیاری از ما گمان میکنیم نخستین مکان برای بنیانگذاری علم و آموزش عالی در ایران است؛ اما اگر اهل خواندن تاریخ و نگاه کردن به سرگذشت علمی این سرزمین باشید خواهید فهمید که آموزش عالی فراتر از تصورات اولیه ما ریشه دوانده و به اندازه چندین قرن قدمت دارد. برای همین هم اگر سر کلاف این داستان را بگیرید باید از نقطه عطفهای مختلف در دورههای مختلف عبور کنید. تاجایی که بعد از دانشگاه تهران احتمالا به دانشگاه خوارزمی و تاسیس دارالفنون در دوران امیرکبیر خواهید رسید و سرانجام با پدیده جندیشاپور در عصر خودش روبهرو خواهید شد. جایی که نه فقط در ایران بلکه در دنیا به عنوان یکی از اولین دانشگاههای تاریخ در جهان شناخته میشود. به همین مناسبت در روز دانشجو نگاهی به تاریخ دانشگاهسازی ایران انداختیم؛ آن هم از جندیشاپور کهن تا دانشگاههای نسل امروز که روایتی است از میل مادام این سرزمین به یادگیری، نو شدن و پیوستن به مسیر علم، مسیری که همیشه و همچنان با قدرت و پرشور ادامه پیدا کرده است.
تاسیس قدیمیترین دانشگاه جهان در ایران
میگویند دانشگاه جندیشاپور اهواز با قدمت حدود ۱۷۰۰ سال طبق اعلام یونسکو قدیمیترین دانشگاه جهان است. جایی در جنوب ایران که نامش با دانش و نوآوری گره خورده بود. این مرکز به دلیل گرایش و علاقه شدید خسرو انوشیروان به علم و پژوهش در عصر ساسانیان تاسیس شد. جایی که ترکیبی از بیمارستان، مدرسه و پژوهشگاه بود. پزشکان، ریاضیدانان و فلاسفه از نقاط مختلف جهان در آن درس میدادند. بسیاری از تاریخدانان جندیشاپور را یکی از اولین الگوهای دانشگاهی جهان میدانند؛ که روشهای تدریس منظم، کتابخانه غنی و پیشرفته و ارتباطات علمی برونمرزی در آن شکل گرفته بود. این دانشگاه اگر چه در گذر زمان به مسیر پرقدرت خود ادامه نداده؛ اما تاثیر آن در تاریخ آموزش عالی ایران همچنان ادامه دارد.
دعوت از امام علی (ع) برای تدریس در دانشگاه ایرانی
یکی از روایتهای تاریخی دلنشین درباره دانشگاه جندیشاپور که کمتر کسی از آن اطلاع دارد دعوت از امام اول شیعیان برای تدریس در این مرکز بود. همانطور که گفتیم جندیشاپور محفل خوبی برای ارتباطات علمی برونمرزی بود؛ به عنوان مثال وقتی گروه بزرگی از دانشمندان در جندیشاپور گرد هم جمع شدند، کسی مثل برزویه پزشک بزرگ ایرانی، ماموریت مسافرت به هندوستان برای تألیف بهترین یافتهها و دانشهای این اقلیم را بر عهده گرفت تاجایی که بزرگان زیادی از سرزمینهای مختلف در جندیشاپور دور هم جمع میشدند. نکته جالب توجه اینجاست که از عالمان بزرگ زمانه که در عصر خودش برای حضور در این دانشگاه از او دعوت شد حضرت امیرالمومنین علی (ع) بود؛ تاجایی که رودلف ژاگیر؛ نویسنده مسیحی آلمانی در کتاب «علی (ع) خداوند علم شمشیر» میگوید: «در صدر اسلام علیبن ابیطالب (ع) یکی از دانشمندان معدود اسلام بود و علی (ع) را در کشورهای خارج بهخصوص در ایران خوب میشناختند در صورتی که مردی جوان به شمار میآمد و کمتر اتفاق میافتاد که یک دانشمند جوان بتواند در خارج از زادگاه خود معروفیت و احترام پیدا کند. یکی از علل ارادت ایرانیان به حضرت علی (ع) معروفیت و احترامی است که او به عنوان دانشمند در ایران داشت. به همین جهت قبل از سقوط مدائن، دانشگاه جندیشاپور از ایشان دعوت کرد که برای تدریس به آنجا برود و حضرت هم میخواست عازم ایران شود ولی جنگ اعراب و ایران پیش آمد و فسخ عزیمت کرد.»
ربع رشیدی، شهر دانشگاهی به قدمت ۷۵۰ سال
با گذشت قرنها و ورود به دوره اسلامی، آموزش عالی رنگ تازهای به خودش گرفت؛ تا جایی که مدارس نظامیه و حوزههای علمیه در شهرهای مختلف ایران شکل گرفتند. به عنوان مثال ربع رشیدی در زمان غازانخان در دوره ایلخانیان که حالا به عنوان یک بنای تاریخی در تبریز شناخته میشود دانشگاهی بود که توسط رشیدالدین فضلالله همدانی به عنوان وزیر، ۷۵۰ سال پیش در تبریز بنا شد. حتی در معرفی این مجموعه اینطور نوشته شده است: «این دانشگاه در آن زمان شامل چهار دانشکده بود که در چهارسوی آن قرار داشتند و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص دادند؛ برای همین این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت.» حتی میگویند ربع رشیدی رسما در زمانه خودش یک شهر دانشگاهی بوده است؛ طوری که برای آموزش هر رشته و هر دانشی در آنجا شعبهای برای آموزش و پژوهش وجود داشته؛ تاجایی که حدود ۶ هزار دانشجو در آن تحصیل میکردند و حکام آن زمان موقوفاتی را برای تکمیل کتابخانه و مدرسه علوم مختلف اختصاص داده بودند. گفته شده که در ربع رشیدی دانشمندان بزرگی را از هر گوشه سرزمینهای مختلف برای تألیف و تدریس دورهم جمع میکردند مثلا ۵۰ پزشک و جراح از هند، مصر، چین و شام، در آنجا برای تدریس و تحقیق اشتغال داشتند.
دارالفنون، عصر جدید آموزش عالی مدرن
در میانه قرن نوزدهم، ایران وارد عصر جدیدی شد؛ اما با تاسیس دارالفنون در دوران امیرکبیر، ساختار آموزش عالی شکلی متفاوت به خود گرفت. این مرکز اولین جایی بود که علوم جدید مانند مهندسی، پزشکی و ریاضیات اروپایی بهطور منسجم تدریس میشد. حضور استادانی از اروپا و ترجمه کتابهای علمی، دارالفنون را به نقطه عطفی در تاریخ آموزش مدرن ایران تبدیل کرد؛ تاجایی که خیلی از مدیران، مهندسان و دانشمندان نسل بعد از همین مرکز سر برون آوردند.
دانشگاه تهران و تثبیت آموزش عالی به معنای امروزی
در سال ۱۳۱۳، با تاسیس دانشگاه تهران، آموزش عالی وارد مرحلهای تازه شد. این دانشگاه اولین مرکز جامع با چندین دانشکده در تاریخ معاصر بود و بسیاری آن را اولین دانشگاه مدرن ایران میدانند. شکلگیری دانشکدههای حقوق، پزشکی، علوم و ادبیات و حضور استادان ایرانی و خارجی، به دانشگاه تهران نقش هویتساز در نظام آموزشی کشور بخشید. بعدها دانشگاههای تبریز، شیراز، صنعتی شریف و اصفهان نیز به این مسیر ادامه دادند و در نهایت باعث شدند تا شبکه آموزش عالی به شکل امروزی گسترش پیدا کند.
نظر شما