آگاه: نکتهای که در دیدار اخیر رهبر انقلاب با مداحان در میلاد حضرت زهرا (س) نیز بار دیگر مورد تاکید قرار گرفت و ایشان بر اهمیت نگاه پژوهشمحور و لزوم ثبت این تجربیات در صورتبندیهای علمی و پژوهشی تاکید کردند. به همین بهانه، نشست «نقطه؛ سرخط» با موضوع فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی و راهبردی هیات با حضور حجتالاسلام علیرضا پناهیان استاد حوزه و دانشگاه، مهدی امینفروغی پژوهشگر حوزه هیات، حجتالاسلام مجید باباخانی رئیس سازمان هیات و تشکلهای دینی و محمدجواد داییدایی مدیر اندیشکده هیات برگزار شد تا فراخوان شناسایی و ارسال آثار علمی و پژوهشی به منظور نمایهسازی علمی این تولیدات اعلام و فرآیند جمعآوری آثار آغاز شود.
فقر پژوهشی در زیستبوم هیات و مداحی؛ نتیجه قرنها محدودیت تاریخی
امین فروغی، نویسنده و پژوهشگر حوزه هیات در نشست خبری فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی و راهبردی هیات با تاکید بر ضرورت توجه به پژوهش در حوزه زیستبوم هیات و مداحی، گفت: کمبود آثار جامع و تحلیلی در این عرصه، ریشه در فراز و نشیبهای تاریخی تشیع و محدودیتهای گستردهای دارد که طی قرون متمادی امکان تحقیق و ثبت دقیق این پدیده اثرگذار را سلب کرده است. او با اشاره به ابعاد مختلف زیستبوم هیات اظهار کرد: هر پدیدهای را میتوان از سه منظر آموزش، پژوهش و تولید بررسی کرد. در حوزه تولید، آثار متعددی در دورههای مختلف شکل گرفته و این روند امروز نیز با شکل و قالبی تازه ادامه دارد، اما در عرصه پژوهش، با فقر جدی مواجه هستیم.
او عنوان کرد: گرچه از دهه ۷۰ شمسی به بعد، تلاشهایی در این حوزه آغاز شده و بسیاری از این اقدامات حاصل ذوق و انگیزههای شخصی بوده که جای قدردانی دارد، اما همچنان اثری جامع و کامل درباره این پدیده اثرگذار در تاریخ تشیع در اختیار نداریم. او افزود: دلیل این کمبود روشن است؛ شیعیان در قرون اولیه همواره در فشار و ظلم حکام جائر بودند. در قرن اول و دوم، بهویژه در زمان حیات ائمه اطهار علیهمالسلام، این شاعران بودند که از کربلا سخن میگفتند و با سرودن اشعار، پیام اهلبیت را منتقل میکردند؛ آن هم در شرایطی که گفتن یک بیت شعر، بهای جان داشت. این پژوهشگر تصریح کرد: طبیعی است که در چنین فضایی، امکان ثبت و پژوهش نظاممند وجود نداشته باشد و امروز نیز اطلاعات ما از کیفیت مجالس عزاداری از قرن اول تا چهارم بسیار محدود و پراکنده است.
او ادامه داد: از قرن چهارم و با روی کار آمدن آلبویه، آزادی نسبی برای شیعیان ایجاد شد و مجالس عزاداری بهصورت علنی برگزار شد، اما این وضعیت نیز پایدار نبود و در دورههایی مانند سلجوقیان و غزنویان، محدودیتها دوباره تشدید شد؛ بهگونهای که حتی افتخار به مشارکت در جنایات کربلا موجب دریافت پاداش میشد.
او عنوان کرد: این فراز و نشیبها باعث شد هرگونه پرداختن جدی به تاریخ عزاداری با خطرات جدی همراه باشد؛ چنانکه در برخی دورهها، علما به دار آویخته شدند و کتابهایشان سوزانده شد. طبیعی است که چنین فضایی اجازه پژوهش دقیق را نمیداد. او با اشاره به تحولات معاصر اشاره کرد: از دهه ۷۰ به بعد، پژوهشهای تحلیلی در حوزه مقتل، تاریخ، ادبیات عاشورا و حتی موسیقی مداحی آغاز شد و این روند در سالهای اخیر رو به گسترش بوده است. فروغی تاکید کرد: امروز بیش از هر زمان دیگری به پژوهش نیاز داریم تا این پدیده عظیم و فراملی را بشناسیم، تاریخ آن را بررسی کنیم و سپس در مرحله بعد، آموزش و تولید آثار متناسب و عمیق را دنبال کنیم.
لزوم پژوهش و تجربهنگاری در جریان هیات
حجتالاسلام مجید باباخانی، رئیس سازمان هیات و تشکلهای دینی در ادامه این نشست، با تاکید بر ضرورت پشتیبانی حکمرانی از جریانهای علمی و پژوهشی در عرصه هیات، گفت: حرکتهای بزرگ علمی بدون حمایت ساختار اجرایی و حکمرانی، به سرانجام مطلوب نمیرسد و ناقص خواهد ماند. او با اشاره به جایگاه هیات در زیستبوم فرهنگی کشور افزود: امروز، در زیستبوم هیات، عالیترین نهاد رسمی و بالادستی کشور، خود پرچمدار حمایت از اندیشه، پژوهش و مدیریت دانشی شده است. این نگاه، ما را به سمت اداره علمی هیات، تجربهنگاری و بهرهگیری از انباشت تجربههای گذشته سوق میدهد.
رئیس سازمان هیات و تشکلهای دینی با بیان اینکه هیاتها از زندهترین و مردمیترین نهادهای فرهنگی کشور هستند، گفت: مجموعه هیاتها بهواسطه ریشه عمیق مردمی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکوفایی بیشتری پیدا کردند. اساسا حرکت انقلاب اسلامی نیز متکی بر همین جریانهای هیاتی بود که در بزنگاههای حساس، نقشآفرینی موثر داشتند. او افزود: در دوران دفاع مقدس، هیاتها شور و شعور را در جبههها زنده نگه داشتند و در مقاطع مختلفی همچون بحران کرونا، زلزلهها و سیلهای گسترده، این هیاتها بودند که در کنار مردم ایستادند و در حل مسائل اجتماعی پیشقدم شدند. باباخانی با تاکید بر اینکه هیات صرفا به منبر و روضه محدود نمیشود، افزود: اگرچه اساس هیات بر منبر معرفت و مجالس توسل است، اما همین پایه معنوی، ظرفیت حضور فعال هیاتها در کنار مردم و پرداختن به مسائل هر دوره را فراهم کرده است. کارنامه هیاتها در این زمینه، کارنامهای درخشان است و ما باید در برابر این سابقه، سر تعظیم فرود بیاوریم.
او با اشاره به مسئولیت نسل حاضر در حفظ این میراث فرهنگی گفت: این آتش فروزان که نسل به نسل از بزرگان به ما رسیده، نیازمند پاسداشت جدی است. یکی از مهمترین مقدمات این پاسداشت، تولید ادبیات اختصاصی و دانش منسجم درباره جریان هیات است. او ادامه داد: ادبیاتسازی در هر پدیده فرهنگی، یک ضرورت است و جریان هیات نیز از این قاعده مستثنا نیست. ما به تولید مقالات، دانش راهبردی و حتی تجربهنگاریهای دقیق در این حوزه نیاز داریم؛ چراکه بهرغم تلاشهای انجامشده، هنوز با آنچه حق این میدان است فاصله داریم.
باباخانی با اشاره به پیچیدگی اجتماعی پدیده هیات تصریح کرد: هیات مذهبی یک پدیده اجتماعی بسیار پیچیده و ممتاز است که در بسیاری از کشورهای دیگر، حتی کشورهای شیعی، چنین شکوفایی و گسترهای ندارد. این ویژگیها ایجاب میکند که این جریان بهصورت جدی مورد واکاوی و بررسی اندیشمندان حوزه و دانشگاه قرار گیرد. او با اشاره به مقوله مداحی گفت: مداحی، ترکیبی شگفتانگیز از معرفت، معنویت و هنر است که قدرت احیاگری دارد و میتواند جامعه را زنده کند. از همین رو، آسیبشناسی دقیق این حوزه و پالایش پیرایههایی که ممکن است در طول زمان به آن وارد شود، امری ضروری است؛ موضوعی که رهبر انقلاب نیز بر آن تاکید داشتهاند.
هیات، مداحی و روضه؛ معجزه جاری دین در عصر حاضر
حجتالاسلام علیرضا پناهیان در ادامه این نشست خبری عنوان کرد: شاید اولین رسم و رسوم عزاداری به مشهد اردهال برگردد. رسمی که مردم آن را در تاریخ شمسی حفظ کردند و به لحاظ حفظ سنت بسیار ارزشمند است. این نشان میدهد که عزاداریها ارزشمند هستند. شاید کاری که مردم کاشان انجام دادند، از جایی الگوبرداری نکرده بودند و مانند یک رسم حماسی برای دفاع از اهل بیت و ارزشمندی ائمه هدی بود. پیش از آنکه محصول دورههایی مانند صفویه یا آلبویه باشد، ریشهای عمیق در فرهنگ ایرانی دارد. این ریشه عزاداری بیشتر ایرانی است تا اسلامی و به حق، ایرانیها در این زمینه مدال افتخار دارند. او ادامه داد: نخستین بار در سال ۱۳۸۷ با یک پایاننامه کارشناسی ارشد درباره هیات مواجه شدم که استاد مشاور آن بودم. همان زمان مشخص شد که این مسیر تازه آغاز پژوهشهاست. پس از آن نیز مطالعات بیشتری انجام شد، اما همچنان در ابتدای راه هستیم.
پناهیان با اشاره به این نکته که پدیده هیات و بهویژه مداحی مغز متفکر این مراسم است، عنوان کرد: این پدیده برای شاخههای مختلف علوم انسانی قابل تأمل است؛ از هنرهای آیینی، موسیقی آوازی، تعزیه و نمایش گرفته تا ادبیات و شعر. این ظرفیت عظیم، مستلزم توجه علمی و پژوهشی عمیقتری است تا بتوان از آن در مسیر ارتقای فرهنگ دینی بهره گرفت. به گفته او، اثر سیاسی، یکی از آثاری است که به عنوان اثر وضعی هیات مشخص میشود و نیازی نیست که هیات جهتگیری خاصی داشته باشد و باید مشخص کرد که در کدام نقاط، هیات به مثابه یک کنشگر سیاسی، مواردی را در جامعه پیش برده است. حتی در اقتصاد هیات نیز میتوان پژوهشهایی را انجام داد. او همچنین اشاره کرد: در کنار اقتصاد هیات، معماری هیات نیز جایگاه ویژای دارد. غیر از معماری مساجد که خود فصل جداگانهای را میطلبد، ما روضهخانههایی را داریم که ساخته شده و در معماری ما جا دارند و آثار برخی از آنها در شهرستانهای مختلف کشور وجود دارد و حس و حال هیات و روضه در آن ساری و جاری است.
پناهیان در ادامه سخنان خود اظهار کرد: اگر بتوانیم به صورت علمی و دقیق تبیین کنیم که چرا جایگاه هیات تا این اندازه رفیع است، درباره آن خام سخن نخواهیم گفت. ماموریت اصلی ما تبیین ناب کلام اهلبیت بدون پیرایه است و این دقیقا همان ماموریتی است که عالمان دین بر عهده دارند؛ این در حالی است که جای چنین پژوهشهایی در حوزههای علمیه بهشدت خالی است. پناهیان تاکید کرد: راه اصلاح و رشد آنچه در هیات میگذرد، تشویق اتفاقات خوبی است که در دل هیاتها میگذرد. اگر روشها و بیان خوب مورد تشویق قرار گیرد، مداحی و مجلسداری خود به خود به آنسو سوق پیدا خواهد کرد. او ادامه داد: ضمن اینکه بهترین مردمسالاری در هیاتها اتفاق میافتد، هیچ انتخاباتی هم در آن اتفاق نیفتد؛ اما شایستهسالاری حرف اول را میزند. به طوری که هر کسی که وقت بیشتری صرف میکند و فداکارتر است، رئیس خادمان میشود و این بدون چالش ادامه پیدا میکند. درواقع، یک زندگی جمعی مومنانه مواساتی درون آن در جریان است.
پناهیان عنوان کرد: درباره هیات، مداحی و روضه، چه به صورت آشکار و چه پنهان، در خارج از کشور پژوهشهای بیشتری نسبت به داخل انجام شده است. این پدیده را میتوان معجزه جاری دین در عصر حاضر دانست و باید دست دانشمندانی را بوسید که با احساس مسئولیت وارد این میدان میشوند و به این نیاز پاسخ میدهند.
نمایهسازی آثار هیات برای دسترسی پژوهشگران
محمدجواد داییدایی، مدیر اندیشکده هیات نیز در فراخوان ملی شناسایی و نمایهسازی تولیدات علمی و راهبردی هیات عنوان کرد: پژوهش و تحقیق در عرصه مداحی و هیات نیازمند یک نقطه عطف است؛ جایی که بتوان جمعبندی دقیقی از پژوهشهای گذشته ارائه کرد. این جمعبندی میتواند شامل مقالات، یادداشتهای علمی یا حتی پیمایشهای آماری باشد. پس از این، باید با نگاه تازه و نفس عمیق، مجددا به این حوزه توجه کنیم و مسیر پیش رو را روشنتر ببینیم.
او درباره این فراخوان گفت: در این سالها کارهای تحقیقی و پژوهشی و علمی متعددی درباره هیات انجام شده که بخش زیادی از آنها در دسترس عموم قرار گرفته و موجود است. اما در این فراخوان حتما موارد متعددی بوده که ما دسترسی به آنها پیدا نکردهایم و در قالب آن، نگاه ما صرفا به پژوهشهای آکادمیک رسمی مانند مقاله و پایاننامه نیست. البته مقاله، پایاننامه و کتاب هم مدنظر ماست اما پیمایشهای علمی و آماری انجام شده یا یادداشتهای سیاستی مختلف یا حتی پژوهشهای صورتگرفته روی مستندها نیز در این فراخوان میگنجند. اما تلاش برخی، گردآوری اشعار است بدون اینکه افزونه علمی یا تحلیلی روی آن داشته باشند و اشعار را تحلیل میکنند. نقاطی که رویکرد پژوهشی و تحلیلی دارند قطعا مدنظر ماست.
او ادامه داد: ما در این فراخوان دنبال آن نیستیم که اثر جدیدی تولید شود بلکه مخصوص آثار از پیش تولید شده است. البته همزمان، دور سوم همایش ملی هیات نیز با حمایت سازمان هیات و اندیشه هیات برگزار میشود.
مدیر اندیشکده هیات اظهار کرد: این آثار بعد از گردآوری، در پایگاه اندیشه هیات که در سال آینده راهاندازی خواهد شد، به طور عمومی منتشر میشوند. تمام این پژوهشها در اختیار سایر پژوهشگران قرار خواهد گرفت. هدف پایگاه اندیشه هیات این است که نظام مسائل هیات را نشان داده و پژوهشهای صورت گرفته را معرفی کند.
گفتنی است رویداد «نقطه؛ سرخط» به منظور جمعآوری آثار علمی و پژوهشی حوزه هیات و آیینهای دینی در قالبهایی چون کتاب، پایاننامه، مقالات علمی، طرحهای پژوهشی، تاریخ شفاهی و... آغاز شده و علاقهمندان میتوانند تا ۱۵ دی ۱۴۰۴ از طریق سامانه https://d۷۲.ir/research تولیدات علمی خود را به این رویداد ارسال کنند.
نظر شما