آگاه: مذاکرات ژنو، ادامه دور اول گفت‌وگوها در استانبول بود؛ اگر چه در مرحله اول و بعد از سه ساعت گفت‌وگو به کار خود پایان داد اما اینکه این گفت‌وگوها در ساعات دیگر یا در روزهای دیگر ادامه داشته باشد، هنوز مشخص نیست و حتی موفقیت یا شکست این گفت‌گوها هم در هاله‌ای از ابهام است؛ اما به صورت کلی گفت‌وگو و دیپلماسی می‌تواند راه حلی موثر و کم هزینه برای مسائل باشد.
زمینه تاریخی: از برجام تا بحران فعلی
برای درک اهمیت مذاکرات دیروز، باید به عقب برگردیم. توافق جامع هسته‌ای (برجام) در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ شمسی) بین ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه، آلمان و اتحادیه اروپا) امضا شد. این توافق محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرد و در مقابل، تحریم‌های بین‌المللی را لغو کرد؛ اما خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ توسط دونالد ترامپ، همه چیز را تغییر داد. ایران در پاسخ به تدریج تعهدات خود را کاهش داد: از افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد، تا محدود کردن دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA).
اروپا که خود را متعهد به حفظ برجام می‌دانست، مکانیسم حل اختلاف (DRM) را در سال ۲۰۲۰ فعال کرد، اما نتوانست تعهدات اقتصادی خود را اجرا کند. تنش‌ها با حملات اخیر رژیم صهیونیستی و ایالات متحده به تاسیسات هسته‌ای ایران تشدید شد؛ حمله‌ای که به اعتقاد بسیاری، تجاوز به دیپلماسی و اصل گفت‌وگو بود و فضای منطقه‌ای را تحت تاثیر قرار داد. جنگ ۱۲ روزه اخیر بین ایران و اسرائیل که منجر به خسارات سنگین شد، مذاکرات را به نقطه بحرانی رساند. اکنون با نزدیک شدن به انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت در اکتبر ۲۰۲۵ (نیمه شهریورماه)، اروپا تهدید به اسنپ‌بک کرده است؛ مکانیسمی که می‌تواند ۶ قطعنامه تحریمی پیشین علیه ایران را بازگرداند.
وضعیت فعلی مذاکرات: از استانبول تا ژنو
دور اول گفت‌وگوها در استانبول بر ضرورت تداوم دیپلماسی تاکید شد، اما پیشرفت عملی نداشت. روز گذشته در ژنو، مذاکرات ساعت ۱۷ به وقت تهران (۱۴:۳۰ به وقت محلی) آغاز شد و مجید تخت‌روانچی، معاون وزیر امور خارجه، به همراه کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی وزارت خارجه، هدایت هیئت ایرانی را بر عهده داشتند. از سوی اروپا، معاونان وزرای خارجه بریتانیا، فرانسه و آلمان به همراه کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، حضور داشتند.
این مذاکرات در حساس‌ترین مقطع پرونده هسته‌ای برگزار شد و موضوعات اصلی مذاکرات برای ایران مشخص بود، ایران خواستار رفع تحریم‌ها و بحث درباره قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت بود. همچنین موضوع «مکانیسم ماشه» (snapback) و قابلیت فعال‌سازی آن توسط اروپا از جمله موضوعات مورد مناقشه بود.
اما نشست عصر دیروز بدون صدور بیانیه‌ای رسمی خاتمه یافت. پیام ایران چیست؟ پس از پایان جلسه، کاظم غریب‌آبادی معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه در صفحه شبکه اجتماعی خود (ایکس) با تاکید بر اینکه تروئیکای اروپایی و شورای امنیت به دیپلماسی زمان و فضا بدهند، گفت: ایران همچنان به دیپلماسی و یک راه‌حل دیپلماتیک سودمند برای هر دو طرف متعهد است.
معاون امور حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه در تشریح نتایج دور جدید گفت‌وگوهای ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام و نماینده اتحادیه اروپا در ژنو در شبکه ایکس نوشت: دکتر تخت‌روانچی و اینجانب جلسه دیگری با مدیران سیاسی سه کشور اروپایی در ژنو برگزار کردیم. هر دو طرف دیدگاه‌های خود را در مورد قطعنامه ۲۲۳۱ تشریح کردند. وی با تاکید بر اینکه ایران همچنان به دیپلماسی و یک راه‌حل دیپلماتیک سودمند برای هر دو طرف متعهد است، گفت: زمان آن است که سه کشور اروپایی و شورای امنیت سازمان ملل انتخاب درستی انجام دهند و به دیپلماسی، زمان و فضا بدهند. ایران متعهد به دیپلماسی و راه‌حل سودمند دوطرفه است و از اروپا و شورای امنیت خواست «زمان و فضا» برای دیپلماسی فراهم کنند.
از سوی دیگر، اروپا بر همکاری کامل ایران با IAEA و تعامل با آمریکا اصرار دارد. کالاس در پستی در X نوشت: با نزدیک‌شدن سریع ضرب‌الاجل مکانیسم بازگشت تحریم‌ها، آمادگی ایران برای تعامل با آمریکا بسیار حیاتی است. وزیر خارجه آلمان نیز هشدار داد: زمان بسیار تنگ است و ایران باید به طور جدی مشارکت کند تا از فعال‌سازی دوباره تحریم‌ها جلوگیری کند.
مواضع طرفین: شکاف عمیق انتظارات
ایران موضع خود را روشن کرده: حفظ حقوق هسته‌ای، لغو تحریم‌ها و جبران خسارات ناشی از حملات اخیر. غریب‌آبادی در گفت‌وگوهای اخیر با چین و روسیه، بر مخالفت با اسنپ‌بک تاکید کرد. در جزییات گفت‌وگوی تلفنی غریب‌آبادی با معاون وزیر خارجه چین آمده که پکن بر حل دیپلماتیک مسئله اصرار دارد. روسیه نیز نامه‌ای به شورای امنیت ارسال کرده و هرگونه تلاش برای بازگرداندن تحریم‌ها را فاقد مشروعیت دانسته است. اروپا اما ایران را به عدم همکاری با IAEA متهم می‌کند و تهدید می‌کند که بدون توافق پایدار، تحریم‌ها را فعال خواهد کرد. وزیر خارجه فرانسه در پستی نوشت: زمان تنگ است... یک دیدار جدید در این زمینه هفته آینده برگزار خواهد شد. این مواضع نشان‌دهنده شکاف عمیق است: ایران اروپا را تحت فشار آمریکا و اسرائیل می‌بیند، در حالی که اروپا ایران را به نقض تعهدات متهم می‌کند.
نقش قدرت‌های شرقی: حمایت چین و روسیه از تهران
یکی از ابعاد کلیدی موضوع می‌تواند حمایت روسیه و چین از ایران باشد. گفت‌وگوی تلفنی روسای جمهور ایران و روسیه در روز گذشته نیز در همین راستاست. البته روسیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید ۲۲۳۱ ارائه کرده، پیشنهادی که ایران با آن مخالف است، اما ممکن است جزییاتی برای همراهی تهران داشته باشد. چین نیز در نامه به شورای امنیت، فعال‌سازی اسنپ‌بک را مشروط به طی مراحل DRM دانست. این حمایت‌ها، اهرم ایران را تقویت می‌کند و اروپا را در موقعیت ضعیف‌تری قرار می‌دهد، به ویژه با توجه به جنگ اوکراین که اروپا را از روسیه دور کرده است.
تحلیل ابعاد سیاسی: دیپلماسی یا بن‌بست؟
از منظر سیاسی، مذاکرات ژنو آزمون اعتبار اروپا در مدیریت بحران‌های خاورمیانه است. اگر اروپا اسنپ‌بک را فعال کند، دیپلماسی پایان می‌یابد و ایران ممکن است از NPT خارج شود؛ سناریویی که امنیت منطقه را تهدید می‌کند. تحلیل‌گران معتقدند که فشارهای بیرونی از سوی آمریکا (که همچنان تحریم‌ها را اعمال می‌کند) و اسرائیل (با حملات اخیر)، اروپا را به سمت سخت‌گیری سوق داده. اما ایران، با دولت جدید و تمرکز بر دیپلماسی، آماده راه‌حل‌هایی است که حقوق و منافع مردم ایران را تضمین نماید، همان‌طور که عراقچی تاکید کرد. در سطح داخلی ایران، این مذاکرات می‌تواند بر ثبات سیاسی تاثیرگذار باشد. افکار عمومی خسته از تحریم‌ها، انتظار نتایج ملموس دارد. اگر مذاکرات شکست بخورد، ممکن است به تشدید تنش‌ها منجر شود.
ابعاد اقتصادی: تحریم‌ها و تأثیر بر ایران
فعال‌سازی اسنپ‌بک می‌تواند صادرات نفت را بیشتر محدود کند و تورم را افزایش دهد. اما اقتصاد کشور نیاز به لغو تحریم‌ها دارد. اروپا، با تجارت محدود با ایران از این اهرم استفاده می‌کند، اما خود نیز از بی‌ثباتی انرژی در خاورمیانه متضرر می‌شود. تحلیل اقتصادی نشان می‌دهد که توافق می‌تواند میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری را جذب کند، اما بدون تعهد اروپا به INSTEX (مکانیسم تجارت)، بی‌اعتمادی ادامه خواهد یافت.
ابعاد امنیتی و منطقه‌ای: تهدیدات هسته‌ای و تنش‌ها
از دیدگاه امنیتی، برنامه هسته‌ای ایران به عنوان اهرم بازدارندگی عمل می‌کند. حملات اخیر به نطنز و فردو، ایران را به سمت افزایش غنی‌سازی سوق داد. اروپا نگران است که بدون توافق، ایران به سمت سلاح هسته‌ای برود. ادعایی که تهران بارها آن را رد کرده و کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم بر آن مهر تایید زده‌اند. در سطح منطقه‌ای، این مذاکرات بر روابط با اسرائیل و آمریکا تاثیرگذار است. جنگ ۱۲ روزه نشان داد که تنش هسته‌ای می‌تواند به درگیری نظامی منجر شود. نقش چین و روسیه در حمایت از ایران، توازن را به نفع تهران تغییر می‌دهد، اما اروپا می‌تواند با هماهنگی آمریکا، فشار را افزایش دهد.
تحلیل مواضع و پیامدها
۱. تداوم تعهد به دیپلماسی
با تاکید ایران بر «دیپلماسی و راه‌حل سودمند برای هر دو طرف»، هدف روشن است: جلوگیری از تنش و ادامه گفتگوهای حقوقی و سیاسی در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱.
۲. فشار به طرف مقابل برای مهلت‌دهی
درخواست ایران مبنی بر «زمان و فضا» به معنای انتظار از اروپا و شورای امنیت برای عدم فشرده‌سازی مذاکرات و حفظ فرصت توافق است.
۳. عکس‌العمل در برابر مکانیسم ماشه
تاکید بر مشروعیت دیپلماسی و نقد مشروعیت حقوقی اروپا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تقابل ایران با نسخه غرب به این ابزار است.
۴. عدم صدور بیانیه، نشانه اختلاف یا محافظه‌کاری؟
پایان مذاکرات بدون بیانیه مشترک ممکن است نشان‌دهنده تفاوت دیدگاه‌ها یا تلاش برای جلوگیری از بحران رسانه‌ای باشد. ایران و اروپا احتمالا جلسات بعدی را برگزار خواهند کرد. آینده مذاکرات بسته به موضع اروپا در قبال ماشه و تحریم‌هاست.
فرصت دیپلماسی تبدیل به آزمونی شده است: ایران تاکید دارد فضا فراهم شود؛ اروپایی‌ها نیز برای جلوگیری از شعله‌ورشدن بحران، باید انعطاف نشان دهند.
پیام برای شورای امنیت: ایران می‌گوید نه فقط اروپا، بلکه شورای امنیت نیز در این شرایط باید به دیپلماسی میدان دهد.
نظر شما