آگاه: اگر بخواهیم خلاصه بگوییم که چرا مارک تواین در تاریخ ادبیات جهان نامی بزرگ است، باید به انقلاب ادبی او اشاره کنیم. او هجونویس و طنزپردازی بود که قلمش را نه برای اشراف، بلکه برای مردم عادی به کار گرفت و توانست با خلق قهرمانانی چون هاکلبری فین و تام سایر، پای ماجراجویان را به ادبیات مردم عادی باز کند. او با به کارگیری زبان محاوره و مردمی، ساختار داستان‌نویسی زمان خود را دگرگون کرد. به همین دلیل است که او را پدر ماجراجویان در داستان‌های آمریکایی می‌نامند.
نبوغ او در داستان‌هایی چون ماجراهای هاکلبری فین که در آن زمان به دلیل طرح مسئله برابری انسان‌ها افراطی تلقی می‌شد، به چنان نقطه‌ای رسید که نویسندگان بزرگ نسل‌های بعد، جایگاه او را تثبیت کردند. ارنست همینگوی، نویسنده بزرگ آمریکایی، جمله‌ای تاریخی دارد که می‌گوید: «تمام ادبیات نوین آمریکا از یک کتاب سرچشمه می‌گیرد و آن هاکلبری فین اثر مارک تواین است.» این نویسنده، ادبیات کودکان را از قید و بند آموزش صرف رها کرد و آن را بستری برای انتقاد از جامعه و طرح مسائلی چون برابری انسان‌ها قرار داد. تواین نشان داد که می‌توان همزمان سرگرم‌کننده و عمیق بود و از طریق طنز، نقدهای اجتماعی عمیقی را مطرح کرد.
مترجمان بزرگ و یک میراث ماندگار
پیوند ادبیات مارک تواین با زبان فارسی، قصه‌ای قدیمی و ارزشمند است که آغاز آن به حدود ۷۰ سال پیش برمی‌گردد. ترجمه آثار کلاسیک تواین، همچون تام سایر و شاهزاده و گدا، در ایران از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی شروع شد و همچنان ادامه دارد. این استمرار در ترجمه، خود نشان از ارتباط عمیق فرهنگی بین آثار او و مخاطب ایرانی دارد. اما آنچه تضمین‌کننده ماندگاری و اعتبار تواین در ایران شد، کیفیت شگفت‌انگیز مترجمان او بود. چهره‌های بزرگی چون محمد قاضی، نجف دریابندری، ابوالقاسم حالت و ابراهیم گلستان، همگی در مقطعی از زندگی حرفه‌ای خود به سراغ ترجمه آثار او رفتند. حضور این مترجمان برجسته در همان سال‌های اولیه دهه ۱۳۳۰، سطح آثار تواین را در نگاه مخاطب ایرانی بسیار بالا برد و مانع آن شد که کتاب‌های او فقط به عنوان کتاب خارجی دسته‌بندی شوند؛ بلکه به عنوان یک اثر ادبی فاخر در نظر گرفته شدند.
در این میان، نقش ابراهیم گلستان بسیار با اهمیت است؛ او رمان ماجراهای هاکلبری فین را برای نخستین بار در اوایل دهه ۱۳۳۰ ترجمه و منتشر کرد. انتشار هاکلبری فین با مقدمه تفکربرانگیز گلستان، این رمان را رسما به عنوان سنگ بنای داستان‌نویسی مستقل آمریکایی در گفتمان ادبی ایران معرفی کرد و اهمیت مضامین عمیق و ساختار نوآورانه تواین را از همان ابتدا در ذهن نسل‌های خلاق نهادینه کرد.
یک خاطره تقریبا مشترک
برای بخش بزرگی از مخاطبان ایرانی، نام مارک تواین مترادف با نوستالژی شیرین دوران نوجوانی است. سه‌گانه مشهور او یعنی ماجراهای تام سایر، شاهزاده و گدا و ماجراهای هاکلبری فین به طور مداوم تجدید چاپ می‌شوند و در ایران پرفروش بوده‌اند.
جذابیت این آثار نه فقط در ماجراجویی‌های کودکانه‌شان، بلکه در مضامین عمیق انسانی و اجتماعی نهفته در آنهاست که برای جامعه ایرانی ارزش‌های ملموسی یافته است. برای مثال، داستان شاهزاده و گدا، نابرابری‌های طبقاتی و فساد سیستم قضایی در انگلستان قرن شانزدهم را نقد می‌کند. این مضامین اجتماعی، به‌ویژه تقابل طبقات فرودست و متمول، توانستند پیوندی عاطفی و فکری با خواننده ایرانی برقرار کنند. قهرمانان تواین، تام سایر و هاکلبری فین، پسرانی هستند که با هوش و نبوغ فطری خود و نه آموزش‌های اکتسابی، در زندگی پرماجرای خود پیش می‌روند. این قهرمانان عمل‌گرا که با وجود سختی‌ها و بی‌عدالتی‌ها، ذات پاک و امید خود را حفظ می‌کنند، الگوهایی جسور و ماجراجو برای نسل‌های جوان ایرانی بودند و به آنها اجازه می‌دادند که مفهوم عدالت اجتماعی و نقد قدرت را در پس داستان بیاموزند.
البته در سال‌های اخیر، مخاطبان ایرانی با ابعاد دیگری از مارک تواین نیز آشنا شده‌اند. مترجمان به سراغ داستان‌های کوتاه فکاهی و طنز سیاسی او مانند مجموعه‌های «شانس» و «علم علیه شانس» رفته‌اند. این آثار از فضای روستایی نوستالژیک دور شده و به طنز اجتماعی درباره طبقه اشراف و بوروکراسی می‌پردازند. به گفته مترجمان، مواجهه با این طنز انتقادی که فرهنگ رو به مدرنیته آمریکای قرن نوزدهم را به سخره می‌گیرد، برای خواننده‌ای که تواین را فقط با تام سایر می‌شناسد، قدری غافلگیرکننده است و نشان می‌دهد که او نویسنده‌ای فقط برای کودکان نبود.
پیوندهای تواین و داستان‌گویی ایرانی
طنز مارک تواین که به «فکاهی آمریکایی» معروف است و بر طنز موقعیت تکیه دارد، شباهت‌های ساختاری با طنز اجتماعی نویسندگان بزرگ این حوزه، از جمله طنزنویسان بیدار ایرانی و حتی عزیز نسین در ترکیه دارد. این رویکرد طنز که رفتار مردمان و بوروکراسی فاسد را دستمایه قرار می‌دهد، در ایران نیز در آثار طنزنویسانی چون علی‌اکبر دهخدا و نسل‌های بعدی ادامه یافت.
در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، می‌توان پیوندی عمیق‌تر مشاهده کرد. پژوهش‌های تطبیقی آکادمیک، آثار هوشنگ مرادی‌کرمانی، خالق قصه‌های مجید را از نظر مضمونی با آثار مارک تواین مقایسه کرده‌اند. مرادی‌کرمانی و تواین هر دو در خلق شخصیت‌های عمل‌گرا و نوجوانی مشترک هستند که با وجود سختی‌های زندگی، شور و عمل‌گرایی خود را حفظ می‌کنند. پژوهشگران ادبیات، «مجید» را از نظر ساختار، دنباله‌رو آرکی‌تایپ «تام سایر» می‌دانند؛ قهرمانی که مانند تام سایر همیشه در دوران نوجوانی می‌ماند و واقعیت‌های اجتماعی را با لحنی طناز و معصومانه روایت می‌کند. این تشابهات نشان می‌دهد که سبک داستان‌گویی تواین، یک معیار پنهان و ساختاری برای ادبیات نوجوان فارسی ایجاد کرده است.
از مارک تواین برای خالقان امروز
بسیاری از ما داستان‌های مارک تواین را در نوجوانی یا کودکی خوانده‌ایم و این آثار بخشی از حافظه جمعی ما شده‌اند. ورود هاکلبری فین به ادبیات فارسی به واسطه ابراهیم گلستان که خود از نویسندگان و کارگردانان اثرگذار ایران بود، تضمین کرد که مضامین فکری و ساختار داستان‌گویی تواین، از همان ابتدا در ذهن نسل‌های خلاق نهادینه شود. تواین با داستان‌های جذاب و شخصیت‌های ماندگارش، برای بسیاری از کودکان و نوجوانان ایرانی، نقش اولین کتاب جدی را ایفا کرد و دروازه‌ای به جهان داستان و ادبیات کلاسیک باز کرد. تواین خود نیز بر اهمیت خواندن تاکید داشت و می‌گفت: کسی که کتاب نمی‌خواند، با کسی که نمی‌تواند بخواند، هیچ برتری ندارد. این نقش ترویجی که زمینه‌ساز پرورش تخیل و علاقه به روایت‌گری است، میراثی است که مارک تواین برای نسل‌های هنرمند و نویسنده ما به یادگار گذاشت و او را تبدیل به بخشی از دی‌ان‌ای فرهنگی نسل‌های خلاق ایران کرد.
مارک تواین، نویسنده‌ای برای تمام دوران‌هاست. از طنزپردازی که بوروکراسی فاسد را به سخره می‌گیرد گرفته تا خالق نوجوانان بازیگوش رودخانه می‌سی‌سی‌پی. امروز در آستانه ۱۹۰ سالگی او، نامش نه تنها یک نشان ادبی، بلکه نمادی از ماجراجویی، رهایی و شوخ‌طبعی در ادبیات جهان باقی مانده است. داستان‌های او چه در قالب طنز بزرگسالان و چه در اندازه ماجراهای کودکانه که با صداقت، شوخ‌طبعی و گیرایی عجیبی قصه خود را می‌گویند، به ما می‌آموزد که همانطور که طنزپردازان بزرگ ادبیات فارسی نیز گفته‌اند، می‌توان همزمان هم شوخ بود و هم هزار حرف حساب گفت.
نظر شما