آگاه: وضعیت سنی ناوگان باربری جادهای کشور نگرانکننده است؛ بیش از ۶۰ درصد این ناوگان فرسوده محسوب میشوند، به گفته کارشناسان حدود ۶۹ هزار و ۴۶۴ دستگاه بالای ۴۱ سال عمر دارند و نزدیک به ۱۳ تا ۱۸ هزار دستگاه حتی بالای ۵۰ سال سن. این فرسودگی باعث شده مصرف سوخت ناوگان به دو برابر میانگین جهانی برسد و هزینههای عملیاتی را به شدت افزایش دهد، در حالی که تنها ۲۰ درصد ناوگان در پنج سال اخیر نوسازی شده است. حجم حمل بار جادهای سالانه بیش از ۶۰۰ میلیون تن کالاست و در هفت ماه نخست ۱۴۰۴، بیش از ۳۴۵ میلیون تن کالا توسط آن جابهجا شده است. ترانزیت جادهای نیز رشد چشمگیری داشته و تا آبان ۱۴۰۴ حدود ۹.۵ میلیون تن کالا ترانزیت شده، در حالی که کل ترانزیت در دولت چهاردهم به بیش از ۲۰.۶ میلیون تن رسیده است.
از نظر اقتصادی، این بخش سهم عمدهای در لجستیک کشور دارد، اما هزینههای بالا مانند مصرف سوخت (میانگین ۴۵ تا ۵۰ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر برای کشندهها) و کرایهها بر اساس شاخص تن-کیلومتر (حدود ۱۱۰۴ تومان در سال ۱۴۰۴) فشار زیادی بر رانندگان وارد میکند. درآمد رانندگان اغلب ناکافی است و با هزینههای قطعات، لاستیک و نگهداری، بسیاری از مالکان را به سمت فروش خودرو سوق میدهد، در حالی که بازگشت خالی حدود ۳۳ تا ۵۰ درصد سفرها هزینهها را دوچندان میکند.
مسئولان چه میگویند؟
مسئولان دولتی، به ویژه رضا اکبری، رئیس سازمان راهداری و حملونقل جادهای، در اظهارات اخیر خود بر ضرورت نوسازی و هوشمندسازی تاکید کردهاند. اکبری در آذر ۱۴۰۴ اعلام کرد که تولید داخلی حدود ۲۵ هزار کامیون در سالهای اخیر ظرفیت مناسبی برای نوسازی فراهم کرده، اما مانع اصلی این امر، خروج فرسودهها از چرخه است و نیاز به قانون قوی دارد. وی پیشرفت در بخش اتوبوسی را برجسته کرد و گفت: بیش از سه هزار اتوبوس جدید (شامل دو هزار وارداتی) و ۱۲۰۰ دستگاه ماشینآلات راهداری اضافه شده، در حالی که قرارداد برای نوسازی بیش از ۳۲۰۰ دستگاه ناوگان منعقد شده و پیشبینی اضافه شدن سه هزار دستگاه دیگر تا سال آینده وجود دارد. اکبری فرسودگی را یکی از عوامل اصلی تصادفات دانست و تمرکز امسال سازمان را بر هوشمندسازی جادهها و سامانهها اعلام کرد، از جمله فعال کردن کامل سامانه سپهتن برای همه هفت هزار اتوبوس فعال تا پایان سال و راهاندازی تاخوگراف هوشمند برای ناوگان باری. رئیسجمهور پزشکیان نیز بر توسعه حملونقل عمومی و ریلی برای کاهش فشار جادهای تاکید کرده و وجود ناوگان بسیار قدیمی را غیرقابل قبول دانسته است. دیوان محاسبات هم بررسی ترکفعلها در نوسازی را آغاز کرده تا انحرافات این موضوع را پیگیری کند.
چالشها
ناوگان باربری با چالشهای متعددی روبهرو است که ریشه در سالهای طولانی بیتوجهی و تحریمها دارد. فرسودگی شدید، اصلیترین مشکل است که از دهههای گذشته آغاز شده و با تحریمها تشدید شد. فرسودگی منجر به مصرف سوخت بالا، افزایش تصادفات (۲۵ درصد آن مربوط به ناوگان عمومی است) و آلودگی بیشتر شده. کمبود و گرانی لاستیک، قطعات یدکی و روغن، کرایههای ناکافی نسبت به هزینهها، حذف سهم دولت از بیمه تامین اجتماعی و مشکلات جادهای مانند نبود روشنایی و امکانات رفاهی از دیگر چالشها هستند. این مسائل، معیشت رانندگان را تهدید میکند و در نیمه نخست ۱۴۰۴ به اعتصاب سراسری گستردهای منجر شد که از ۲۹ اردیبهشت در بندرعباس آغاز و به بیش از ۱۶۳ شهر گسترش یافت و زنجیره تامین را مختل کرد. دلایل این چالشها ترکیبی از تحریمهای خارجی (محدودیت واردات)، سوءمدیریت داخلی (عدم اسقاط اجباری فرسودهها)، تورم و افزایش هزینهها از سالهای قبل است.
برنامههای حل مسئله
برنامه اصلی حل چالشها بر پایه برنامه هفتم توسعه (۱۴۰۷-۱۴۰۳) است که تکلیف نوسازی ۱۱۰ هزار دستگاه ناوگان عمومی (اتوبوس، کامیون و کشنده) را با تمرکز بر حدود ۸۵ هزار دستگاه باری تعیین کرده است. اولویت اول خروج ۱۳ تا ۱۸ هزار کشنده بالای ۵۰ سال است و آییننامه جدیدی برای محدودیت تردد فرسودهها و مشوقها ابلاغ شده و تسهیلات آن از وزارت نفت (بر اساس صرفهجویی سوخت)، آورده مالک (لاشه فرسوده + گواهی اسقاط) و وامهای بانکی تامین میشود. تامین از محل تولید داخلی اولویت دارد و واردات محدود کشندههای دستدوم مجاز است. در دولت چهاردهم پیشرفتهایی مانند اضافه شدن هزاران اتوبوس و ماشینآلات راهداری دیده شده، اما پیشرفت در بخش باری کندتر است و مانع اصلی اسقاط فرسودهها باقی مانده که باید برای آن به دنبال راهحل بود.
جایگاه نوآوری و فناوری
در این میان، فناوری و استارتاپها نقش روبهرشدی در بهبود ناوگان دارند. سامانه دولتی سپهتن (پایش هوشمند تردد) با GPS و سنسورها، بر سرعت، مسیر و رفتار رانندگان نظارت میکند و تا پایان ۱۴۰۴ برای همه اتوبوسها فعال میشود؛ پوشش فعلی این سامانه حدود نیمی از هفت هزار اتوبوس است و به کاهش تصادفات و صرفهجویی ۳۰ درصدی سوخت کمک کرده است. تاخوگراف هوشمند نیز در حال راهاندازی برای ناوگان باری است.
در بخش خصوصی، استارتاپهایی مانند ترابرنت (با بیش از ۱۰۰ هزار ناوگان ثبتشده)، بارپین (بزرگترین سامانه اعلام بار سراسری)، باروان (هوشمندسازی اتصال مستقیم راننده و صاحب بار) و دیگران فرآیند اعلام بار را دیجیتال کردهاند، بازگشت خالی را کاهش دادهاند و شفافیت کرایه، بیمه و پرداخت الکترونیکی را فراهم کردهاند. این پلتفرمها اقتصاد لجستیک را متحول کردهاند، هزینهها را پایین آورده و بهرهوری را افزایش دادهاند، هرچند فرسودگی ناوگان همچنان در این مسیر محدودیت ایجاد میکند. شرکتهای بزرگمقیاس هوشمندسازی حدود ۳۵ درصد حمل کالاهای اساسی را مدیریت میکنند و با بیش از ۲۵ هزار خودرو، به بهینهسازی کمک کردهاند.
چه باید کرد؟
برای بهسازی جامع ناوگان، رویکرد چندجانبه لازم است. در کوتاهمدت، اجرای قاطع اسقاط اجباری فرسودهها با مشوقهای قوی مالی، اولویت تولید داخلی همراه واردات هدفمند، گسترش پوشش سامانههای هوشمند مانند سپهتن و تاخوگراف، حمایت از استارتاپهای باربری برای کاهش سفرهای خالی و حل کمبودهای لاستیک و قطعات ضروری است. در میانمدت، افزایش پایدار کرایهها بر اساس تن-کیلومتر واقعی، تقویت بیمه تامین اجتماعی، تشکیل شرکتهای بزرگ هوشمند برای مدیریت یکپارچه و بهبود زیرساخت جادهها، لازمه بهبود وضعیت معیشت رانندگان است. در بلندمدت، انتقال بخشی از بار به بخش ریلی برای کاهش فشار جادهای، سرمایهگذاری در لجستیک دیجیتال و دانشبنیان، ایجاد صندوق ویژه نوسازی و همکاری نزدیک دولت، بخش خصوصی، تشکلهای رانندگان و نظارت مجلس میتواند پایداری ایجاد کند. این راهکارها نه تنها ایمنی، مصرف سوخت و آلودگی را بهبود میبخشد، بلکه معیشت رانندگان را تضمین کرده و اقتصاد حملونقل را رقابتیتر میکند. با اجرای دقیق برنامه هفتم و اراده جدی، ناوگان میتواند به سطحی کارآمد و ایمن برسد که شایسته جایگاه ایران در منطقه است.
علاوه بر این، همکاری با کشورهای منطقه، بهبود وضعیت جادهها برای استفاده از ظرفیتهای جادهای ترانزیت کشور و در اختیار قراردادن جادهها برای بارهای بینالمللی، میتواند آوردههای ارزی را برای بهبود جادهها به ارمغان آورد.
نظر شما