آگاه: این موسیقی که ریشه‌ای عمیق در تاریخ اسلام دارد، فراتر از ابزاری برای سوگواری، به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی، نقش مهمی در حفظ و انتقال ارزش‌های شیعی ایفا می‌کند. این گزارش به سیر تاریخی، تکامل و آثار تولیدی این موسیقی می‌پردازد :
موسیقی عاشورایی به مجموعه آثار موسیقایی گفته می‌شود که با محوریت قیام عاشورا و مضامین مرتبط با شهادت، ایثار و مقاومت در برابر ظلم خلق شده‌اند. این آثار عمدتا در مراسم عزاداری محرم و صفر اجرا می‌شوند و در قالب‌هایی مانند روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی و تعزیه ارائه می‌شوند. روضه‌خوانی، آوازی غم‌انگیز و بدون ساز است که داستان‌های کربلا را با لحنی سوگوار روایت می‌کند. نوحه‌خوانی، با ریتم‌های مشخص برای همراهی با سینه‌زنی و زنجیرزنی، در دسته‌های عزاداری اجرا می‌شود. تعزیه، نمایشی موسیقایی و مذهبی است که با استفاده از سازهایی مانند نی، طبل، سنج و کرنا، وقایع کربلا را بازسازی می‌کند. این موسیقی در مناطق مختلف ایران، از بوشهر تا زنجان و در کشورهای شیعه‌نشین مانند عراق و لبنان، با تفاوت‌هایی در سبک و اجرا رواج دارد. در برخی اجراهای مدرن، سازهای غربی مانند ویولن و پیانو نیز به کار گرفته شده‌اند.
از روز نخست تا امروز
ریشه‌های موسیقی عاشورایی به سال ۶۱ هجری (۶۸۰ میلادی) و پس از واقعه کربلا بازمی‌گردد، زمانی که بازماندگان این واقعه، از جمله حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع)، با مرثیه‌سرایی و خطبه‌خوانی، مصائب کربلا را برای مردم بازگو کردند. منابع تاریخی مانند کتاب «الارشاد» شیخ مفید، این روایت‌ها را تایید می‌کنند. در قرن چهارم هجری، با روی کار آمدن آل‌بویه، عزاداری‌های عمومی گسترش یافت. معزالدوله دیلمی در سال ۳۵۲ هجری دستور برگزاری مراسم عزای عمومی در روز عاشورا را صادر کرد که شامل بستن بازارها و پوشیدن لباس سیاه بود. شاعرانی مانند دعبل خزاعی و کمیت اسدی نیز با سرودن مرثیه‌هایی در رثای اهل بیت، به غنای این سنت افزودند.
صفویه، نقطه تحول
دوره صفویه، نقطه عطفی در تاریخ موسیقی عاشورایی بود. با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، روضه‌خوانی به شکلی نظام‌مند گسترش یافت. کتاب «روضه‌الشهدا» اثر ملاحسین کاشفی، نوشته‌شده در اوایل قرن دهم هجری به مرجعی برای روضه‌خوانان تبدیل شد. در قرن هفدهم تعزیه به‌عنوان نمایشی موسیقایی شکل گرفت. گزارش ژن-باپتیست تاورنیه، جهانگرد فرانسوی، در سال ۱۶۶۵ از مراسمی در اصفهان حکایت دارد که شامل نمایش‌هایی با حضور کودکان در نقش فرزندان امام حسین (ع) بود، نشانه‌ای از رسمی شدن تعزیه در این دوره.
قاجار و اوج‌گیری
در دوره قاجار، موسیقی عاشورایی به اوج خود رسید. ناصرالدین‌شاه با ساخت تکیه دولت و حمایت از تعزیه، این هنر را به سطحی جدید برد. تکیه‌ها که تعدادشان به ۲۰۰ تا ۳۰۰ عدد در سراسر ایران می‌رسید، به مراکز اجرای نمایش‌های موسیقایی تبدیل شدند. نوحه‌خوانی نیز با ریتم‌های خاص برای سینه‌زنی و زنجیرزنی گسترش یافت و زنان در مراسم‌های جداگانه مشارکت داشتند. در دوره پهلوی به‌ویژه در زمان رضا شاه، محدودیت‌های سیاسی باعث کاهش عزاداری‌های عمومی شد و تعزیه به روستاها منتقل شد. با این حال این موسیقی به‌عنوان ابزاری برای مقاومت سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و در انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کرد.
انقلاب اسلامی؛ تکثیر هنر
پس از انقلاب، تلاش‌هایی برای احیای موسیقی عاشورایی صورت گرفت. تعزیه، نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی بار دیگر رونق یافتند و با پیشرفت فناوری، آثار این حوزه به‌صورت آلبوم‌ها و تک‌آهنگ‌ها منتشر شدند. در دهه‌های اخیر، نوآوری‌هایی مانند استفاده از سبک‌های پاپ و اجراهای ارکسترال، این موسیقی را به نسل جوان نزدیک‌تر کرده است. با این حال گرایش به سبک‌های پاپ و کاهش استفاده از موسیقی دستگاهی سنتی، نگرانی‌هایی درباره حفظ اصالت این هنر ایجاد کرده است.
محصولات موسیقی عاشورایی
محصولات موسیقی عاشورایی طیف گسترده‌ای از آثار را شامل می‌شوند؛ از اجراهای سنتی بدون ساز تا آلبوم‌های مدرن، تک‌آهنگ‌ها و اپراها. این آثار نه‌تنها در مراسم عزاداری بلکه در فرهنگ عامه نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. در ادامه، این محصولات در سه دسته اصلی بررسی می‌شوند :
آلبوم‌ها
آلبوم‌های موسیقی عاشورایی که معمولا شامل چندین قطعه با مضامین مرتبط با کربلا هستند، از دهه‌های گذشته تا امروز نقش مهمی در این حوزه داشته‌اند. برخی از مهم‌ترین آلبوم‌ها عبارت‌اند از:
عطش و آتش (صادق آهنگران، ۱۳۷۴): این آلبوم با آهنگسازی سید محمد میرزمانی و شعر قیصر امین‌پور، یکی از آثار تاثیرگذار دهه ۷۰ است.
گلچین (محمد اصفهانی، ۱۳۷۸): این آلبوم با ۹ قطعه، ریشه در موسیقی سنتی ایرانی دارد و با آوازهای عاشورایی، یکی از آثار کلاسیک این سبک محسوب می‌شود.
مولای عشق (علیرضا عصار، ۱۳۸۲): این آلبوم شامل ۹ قطعه با مضامین عاشورایی است که با شعر مهدی شریفی و موسیقی فواد حجازی تولید شده است. قطعات این آلبوم، مانند «مولای عشق»، به دلیل ترکیب موسیقی سنتی و پاپ، مورد استقبال گسترده‌ای قرار گرفتند.
ذبح نور (عبدالرضا موسوی طبری، ۱۳۸۶): این آلبوم شامل سروده‌هایی درباره واقعه کربلا است و با سبک سنتی اجرا شده است.
خطبه‌خوان رستاخیز (پیروز ارجمند و دیگران، ۱۳۸۶): این اثر با الهام از تعزیه، موسیقی مذهبی را با رویکردی ارکسترال ارائه می‌دهد.
خاموش، غریبانه ۱ و ۲ (غلامرضا کویتی‌پور، ۱۳۸۸): این دو آلبوم با ترکیب موسیقی ارکسترال و الکترونیک، حال‌وهوای عاشورایی را به شکلی مدرن ارائه می‌دهند. کویتی‌پور با صدای خاص خود، از چهره‌های برجسته این حوزه است.
سلام آقا (گروهی، ۱۳۸۸): این آلبوم با حضور هنرمندانی مانند محسن چاوشی، محمد علیزاده، رضا صادقی و مهدی یغمایی منتشر شد. قطعات معروفی مانند «یا حسین» و «ماه قبیله» در این آلبوم، با سبک پاپ و مضامین مذهبی، مخاطبان جوان را جذب کردند.
ساقی سرمست (محمدعلی کریم‌خانی، ۱۳۹۰): این آلبوم با ۱۲ قطعه، به واقعه کربلا و شخصیت‌هایی مانند حضرت ابوالفضل (ع) می‌پردازد. صدای عمیق کریم‌خانی و استفاده از موسیقی سنتی، این اثر را به یکی از آثار ماندگار تبدیل کرده است.
غزل عاشورا (محمد حشمتی، ۱۳۹۲): این آلبوم با تمرکز بر حضرت عباس (ع) و با موسیقی فریدون خشنود، احساسات عمیق عزاداران را برمی‌انگیزد.
فراقی (بردیا صدرنوری، ۱۳۹۶): این آلبوم شامل تک‌آهنگ «حرم عشق» با بداهه‌نوازی پیانو است که ترکیبی از موسیقی سنتی و معاصر را ارائه می‌دهد.
ماه نی (امیرحسین مدرس، ۱۳۹۸): این اثر شامل بازخوانی نوحه‌های قدیمی به صورت موسیقی است که رویکردی سنتی - مدرن دارد.
مقتل‌خوانی (حسین علیشاپور و بامداد فلاحتی، ۱۴۰۴): این آلبوم در مراسم «خیمه هنر» در پهنه رودکی رونمایی شد و با رویکردی سنتی و مبتنی بر روایت‌های تاریخی کربلا، نمونه‌ای از نوآوری‌های معاصر است.
تک‌آهنگ‌ها
تک‌آهنگ‌های عاشورایی که به‌صورت جداگانه منتشر شده‌اند، به دلیل کوتاه‌بودن و دسترسی آسان، در میان عزاداران محبوبیت زیادی دارند. برخی از این آثار عبارت‌اند از:
ظهر عطش (محسن چاوشی): این تک آهنگ که در دهه ۸۰ با شعر محمدرضا آقاسی منتشر شد، با صدای احساسی چاوشی و مضمون عطش کربلا، یکی از ماندگارترین آثار عاشورایی است.
خدای احساس (محمد علیزاده): این قطعه از آلبوم «سلام آقا» استخراج شده و با سبک پاپ، به شهادت امام حسین (ع) می‌پردازد.
مرثیه (رضا صادقی): این اثر با ترانه‌ای قدیمی به سبک بحر طویل، حس سوگ را به‌خوبی منتقل می‌کند.
محشر کبری (علی اصحابی): این تک‌آهنگ با تمرکز بر شهادت حضرت عباس (ع)، از آثار پرطرفدار دهه‌های اخیر است.
کاکا (علی لهراسبی): این اثر به رشادت‌های حضرت ابوالفضل (ع) اختصاص دارد و با موسیقی پاپ اجرا شده است.
داغ نهان (محمد اصفهانی): این اثر با شعر عبدالجبار کاکایی، یکی از قطعات عمیق و احساسی عاشورایی است.
یک دل و یک یار (حسام‌الدین سراج): این تک‌آهنگ از آلبوم «وداع» حوزه هنری، با سبک سنتی و آواز ایرانی اجرا شده است.
تعزیه (قاسم افشار): این اثر با شعر عبدالجبار کاکایی، به بازسازی حال‌وهوای تعزیه می‌پردازد.
روز واقعه (علی زندوکیلی): این تک‌آهنگ بر اساس نمایشنامه بهرام بیضایی ساخته شده و با موسیقی سنتی آوازی ارائه می‌دهد.
یا حسین (مهدی یغمایی): این قطعه از آلبوم «سلام آقا»، از آثار پرمخاطب عاشورایی است.
کربلا (محسن یگانه): این تک‌آهنگ در دهه ۸۰ منتشر شد و به واقعه کربلا اختصاص دارد.
ای ایران (حاج محمود کریمی، ۱۴۰۴): این اجرا در مراسم عزاداری سال ۱۴۰۴، به درخواست رهبر انقلاب، با پیوند احساسات ملی و مذهبی، توجه بسیاری را جلب کرد.
تیتراژ سریال شب دهم (فردین خلعتبری): این اثر برای سریال معروف «شب دهم» ساخته شد و حال‌وهوای عاشورایی را منتقل می‌کند.
آثار ارکسترال و اپرا
آثار ارکسترال و اپراهای عاشورایی با رویکردی مدرن، به این حوزه غنای بیشتری بخشیده‌اند:
نی‌نوا (حسین علیزاده): این اثر بی‌کلام که با نی و ارکستر زهی اجرا شده، به نمادی از موسیقی عاشورایی تبدیل شده است. حال‌وهوای غم‌انگیز و عمیق آن حس کربلا را منتقل می‌کند.
اپرای عاشورا (بهروز غریب‌پور و بهزاد عبدی): این اپرا، اولین اپرای ملی ایران، در سال ۱۳۸۷ به‌صورت نمایش عروسکی و در سال ۱۳۹۴ با ارکستر سمفونیک اجرا شد. این اثر با ترکیب موسیقی سنتی و مدرن، روایت کربلا را به شکلی نو ارائه داد.
سمفونی عاشورا (لوریس چکناواریان): این اثر ارکسترال، با الهام از واقعه کربلا، یکی از دستاوردهای برجسته موسیقی عاشورایی است.
گذر از ابزار
موسیقی عاشورایی فراتر از یک ابزار سوگواری، به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی شیعیان، داستان کربلا و ارزش‌های آن را زنده نگه داشته است.
این موسیقی با انتقال پیام‌هایی مانند مقاومت و ایثار، به انسجام اجتماعی کمک کرده و در مقاطع حساس تاریخی، مانند انقلاب اسلامی، نقش سیاسی نیز ایفا کرده است. با وجود چالش‌هایی مانند کاهش استفاده از موسیقی سنتی، تلاش‌ها برای آموزش و احیای این هنر ادامه دارد.
موسیقی عاشورایی، از نوحه‌های خیابانی تا اجراهای ارکسترال، همچنان پویا و زنده است و با سازگاری با نیازهای زمانه، آینده‌ای روشن پیش رو دارد.
نظر شما