آگاه: دانشگاه عبری اورشلیم قبل از اعلام تشکیل کشور جعلی اسرائیل تاسیس شد؛ درست ۱۰۰سال پیش (۱۹۲۵) و الان در شمار ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان قرار دارد، اما آیا می ‌توان هر نهاد علمی دیگری را در جهان با این دانشگاه مقایسه کرد و نتیجه گرفت که پس از ۱۰۰ سال جریان آموزش و پژوهش، قرارداشتن در ردیف باکیفیت‌ترین مراکز علمی جهان، یک هدف دست‌یافتنی است؟ مقایسه مذکور، بسته به این که فارقی در میان باشد یا نباشد، هم درست نیست و هم درست است. دانشگاه‌هایی که در همان شرایط تاسیس و رشد کنند، حتما اگر در ۱۰۰ سال نتوانند به این جایگاه برسند، فرصت را ازدست‌داده‌اند؛ برای آنها ۱۰۰ سال زمان زیادی است. این شرایط البته فقط مربوط به توانایی ‌ها و امکانات علمی نیست و بخش مهمی از آن به هماهنگی ‌ها و سازگاری ‌هایی در سایر عرصه‌ها مربوط می‌شود؛ هم در اقتصاد و پشتیبانی ‌های مالی، هم در سیاست و دیپلماسی فعال آموزشی و هم در فرهنگ و به ‌ویژه قدرت رسانه‌ای که از دوتای قبلی هم وام می‌گیرد. همه اینها می ‌تواند نه به پشتوانه قدرت و پیشرفت واقعی علمی و آموزشی یک دانشگاه بلکه در خدمت آن، پیش برود.  وجود یا عدم شرایط بالا، فارق مهمی برای مقایسه است؛ اما مهم ‌تر از همه ‌ی اینها، چیزی است که در خود «علم» لانه دارد. اگر چه علم، در پاسخ به مسائل شکل می ‌گیرد و متناسب با قدرت خود در حل مسائل، اعتبار می ‌گیرد؛ اما جریان‌های تمدنی، نوع نیازهای انسان و در نتیجه نوع مسائل او را طرح می ‌ریزند. علوم، در باطن خود، پاسخ به مطالبه‌های تمدنی ‌اند. با این نگاه، هر علمی در فضای غلبه هر تمدنی مورد اقبال قرار نمی ‌گیرد، بلکه در کشاکش ‌های تمدنی که بنیان‌های علوم در هدف، مسائل و روش به چالش کشیده می‌شوند، تمدن غالب، علوم معارض را به مذبح می‌برد. برای دانشگاهی که خلاف آمد تمدن غالب حرکت کند، ۱۰۰ سال زمان زیادی نیست؛ بلکه بسیار کم است. در یکصدمین سال تاسیس حوزه علمیه قم، درباره وضعیت این مرکز عظیم علمی جهان، چه قضاوتی می‌توان داشت و در مقایسه با دانشگاه عبری اورشلیم به حوزه قم، چه نمره‌ای می‌توان داد؟ بر اساس آنچه گفته شد، عملکرد ۱۰۰ساله این نهاد علمی- دینی، یکی از شگفت ‌آورترین نتایج را در مقایسه با نهادهای مشابهش هم در جهان تشیع، هم در جهان اسلام و هم در میان سایر ادیان داشته است. نه فقط پس از انقلاب اسلامی که از پیش از آن، پاسخ به نیازهای فکری جامعه، برقراری ارتباط با همه اصناف و طبقات اجتماعی و زایش علمی در فضای تمدنی اسلام با پرورش هزاران دانشمند پرتوان و همه اینها در فضای سنگین سیطره تمدنی غرب، باری است که حوزه قم به دوش کشیده است و اگر هیچ ‌کدام از اینها نبود، به بار نشاندن بزرگ‌ترین حرکت اصلاحی معاصر در قامت یک ساختار سیاسی منسجم، دستاوردی است که از عمر کوتاه صدساله بسیار فراتر است. در چشم‌داشتن افتخارات این عمر ۱۰۰ ساله، به این معنا نیست که نمی ‌شد دستاوردهای بیشتری داشت یا عیب و ایرادهای موجود را نداشت. حتما به پشتوانه حقایقی که در وحی و سنت معصومان علیهم ‌السلام در اختیار عالمان دینی است، می ‌شد و باید از بسیاری از بحران ‌هایی که گریبان جامعه اسلامی را گرفته است، عبور می‌کردیم و آسان هم عبور می ‌کردیم؛ اما باید انصاف به خرج داد که این ۱۰۰ سال برای رسیدن به این قله ‌های بلند و برای پیمودن این مسیر سنگلاخ، چقدر کافی  بوده است.