آگاه: هرچند پیشتر سدسازی‌ها روی رودخانه ولگا (که تامین‌کننده حدود ۸۵ درصد آب دریای خزر است) به‌عنوان عامل اصلی پس‌روی مطرح می‌شد، اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که این امر به‌تنهایی نمی‌تواند دلیل اصلی پس‌روی‌های اخیر باشد. یافته‌های متخصصان ممتاز دانشگاهی حاکی از آن است که تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین و تغییر مسیر بادها، مهم‌ترین عوامل این پدیده هستند. کارشناسان دانشگاهی هشدار دادند با سرعت فعلی که پس‌روی‌های آب خزر انجام می‌شود تا پایان قرن آب بزرگ‌ترین دریاچه جهان‌بین ۹ تا ۱۸ متر پس‌روی خواهد کرد. این پس‌روی گسترده زمینه‌ای برای خشکی خزر در قسمت شمالی آن خواهد شد، چون عمق این دریاچه در قسمت شمالی آن حدود پنج متر است.
هر چند در قسمت‌های جنوبی دریای خزر در محدوده ایران عمق دریای خزر به یک هزار و ۲۵ متر می‌رسد و شاید تا یک هزار سال دیگر این دریا در محدوده ایران خشک نشود، اما ساحل خزر در شمال ایران صدها متر عقب‌نشینی خواهد کرد. دریای خزر دو چاله بسیار بزرگ در میانه و جنوب خود دارد که بسیار حیرت‌انگیز است، پس خشک‌شدن کامل دریای خزر منتفی است اما کارشناسان ضمن تایید تداوم پس‌روی‌های آب دریای خزر این امکان را می‌دهند که در چند سال آینده سواحل خزر شاید کیلومترها در عمق این دریا نفوذ کند اما خزر به شکل کامل خشک نمی‌شود.

علت اصلی پس‌روی آب دریای خزر چیست؟
نوسانات آب برای همه دریاچه‌های جهان یکسان است که بستگی به ورود آب رودخانه‌ها و میزان شدت تبخیر این دریاچه‌ها دارد و الگوی متفاوتی با آب‌های آزاد جهان دارند که به خاطر آب‌شدن یخ قطب‌ها سطح آب آنها بر خلاف دریاچه‌ها بالا می‌آید.
دهه ۶۰ تراز آب دریای خزر به حدی بالا آمد که وزارت کشور به‌ناچار موج‌شکن‌هایی را کنار ساحل با سنگ‌چینی‌های فراوان ایجاد کرد که در حال حاضر به خاطر پس‌روی آب خزر همه آن سواحل به پارکینگ ماشین تبدیل شده و سنگ‌ها بیرون از دریا ماندند. کارشناسان معتقد هستند در تمام دریاچه‌های جهان، وقتی ورودی آب رودخانه‌ها کم شود، تراز آب به‌هم‌خورده و کاهشی خواهد شد. از سوی دیگر تراز بارش و تبخیر در دریاچه‌ها همیشه منفی است و میزان تبخیر آب به مراتب بیشتر از بارشی است که بر سطح دریاچه می‌بارد که خزر هم از این امر مستثنی نیست.
صاحب‌نظران بر این اصل تاکید دارند باتوجه‌به روند موجود تا ۲۰ سال آینده خلیج گرگان و میان‌کاله بسیار عقب‌نشینی و خشک خواهند شد و باید خود را برای آن روزهای سخت آماده کنیم. ایجاد چالش در زیرساخت‌ها، کاربری‌های اقتصادی، اجتماعی، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی، خشک‌شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب‌ها - خلیج‌ها) افزایش عرصه ساحل، دخل‌وتصرف انسانی به حریم دریا و اثرات منفی بر آب‌خوان‌های ساحلی از جمله اثرات عقب‌نشینی و کاهش تراز سطح دریای خزر از جمله تبعات منفی ناشی از عقب‌نشینی دریای خزر است.

میان‌کاله و تالاب انزلی در معرض تهدید
فوق دکترای مهندسی عمران - محیط‌زیست از آمریکا، در گفت‌وگو با ایرنا اظهار کرد: آنچه که در شرایط فعلی همه باید مدنظر قرار دهند، ایران باید خود را برای روزهای ناگوار پس‌روی آب دریای خزر آماده کند.
دکتر عزیر عابسی که عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل است، گفت: خشک‌شدن تالاب‌های منتهی به خزر از جمله تهدیدهایی است که پس‌روی آب دریای خزر برای ایران مشکل‌ساز خواهد شد. وی با بیان این که همان‌گونه که در چند سال اخیر برخی از تالاب‌های منتهی به دریای خزر در شمال ایران خشک شد، گفت: در شرایط فعلی این پس‌روی‌ها بدون تردید برای میانکاله و تالاب انزلی مشکل‌ساز خواهد شد و باید خود را برای شرایط سخت آماده کنیم. این کارشناس محیط‌زیست افزود: رودخانه بزرگ ولگا که بزرگ‌ترین رودخانه اروپا است، به‌تنهایی حدود ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند.
این دانش‌آموخته رشته محیط‌زیست ضمن بیان اینکه سدهای ساخته شده بر روی رودخانه ولگا، برای ۷۰ سال گذشته است نه ۱۰ سال اخیر، اضافه کرد: سدسازی‌های موجود در ولگا به‌تنهایی عامل اصلی شتاب در پس‌روی آب دریای خزر نیست.
عابسی گفت: بر اساس جدیدترین تحقیقات علمی انجام شده تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین و تغییر مسیر بادها عامل اصلی پس‌روی آب دریای خزر است. وی با بیان این مطلب که به طور حتمی باید در ایران یک کارگروه ویژه‌ای با حضور متخصصین برجسته دانشگاهی تشکیل شود، ادامه داد: این گروه باید با مطالعه صدها مقاله و تحقیقاتی که خود انجام می‌دهند راهکارهای مناسبی برای این موضوع پیدا کنند.

تعطیلی در انتظار بنادر شمال خزر
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار کرد: باتوجه‌به سرعت فعلی پس‌روی آب خزر تا پایان قرن فعلی ۹ تا ۱۸ متر عمق آب دریای خزر پس‌روی خواهد که این حجم پس‌روی بنادر شمال دریای خزر را از کار خواهد انداخت. وی با بیان این مطلب که در شمال دریای خزر عمق آب به حدود پنج‌متر خواهد رسید، افزود: گستره پس‌روی‌ها و خشکی خزر در شمال بزرگ‌ترین دریاچه جهان به مراتب بیشتر از قسمت جنوبی آن خواهد بود.
عابسی ادامه داد: هر چند عمیق‌ترین قسمت‌های خزر که حدود یک هزار و ۲۵ متر است در محدوده ایران و نزدیکی استان گیلان واقع شد اما پس‌روی‌ها برای ایران هم آسیب‌های فراوانی خواهد داشت. این استاد دانشگاه اضافه کرد: در شرایط فعلی تحت هیچ شرایطی نباید اجازه داد که برج‌سازی در محدوده دریای خزر رواج پیدا کند و حفظ زمین‌های پس‌روی شده این دریا باید از دغدغه جدی مدیران ارشد کشور و استان‌های شمالی باشد.
این چهره دانشگاهی گفت: با ورود دستگاه‌های قضایی و انتظامی به همراه سازمان ثبت و اسناد کشور تحت هیچ شرایطی نباید برای این اراضی سند صادر شود. عابسی افزود: بدون تردید زمینی که برای آن سند صادر شود پس از آن پروانه ساخت صادر و ساحل دریای خزر مملو از برج‌های بلندی خواهد شد که دیگر نمایی برای خزر باقی نمی‌ماند.بر اساس آمار مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر از کاهش دو متری سطح آب این دریا از سال ۱۳۷۵ تاکنون خبر داد و در سال گذشته سطح آب این دریا ۲۶ سانتی‌متر کاهش یافته است.
بر اساس مطالعه صورت گرفته در سال ۲۰۱۷ مشخص شد که آب خزر تا سال ٢٠۵٠ پس‌روی خواهد داشت و این پس‌روی بنا به گفته کارشناسان به علت تغییرات اقلیمی است که احتمال افزایش هم دارد در حالی که حدود ۵۰ درصد پس‌روی دریایی خزر به سرعت تبخیر آب در آن بر می‌گردد و در صورتی این روند با این سرعت ادامه یابد، ٢٠ تا ٢۵ درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می‌شود، کاهش خواهد داشت. نتایج این مطالعات همچنین نشان داده فقط در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ سطح آب دریای خزر با کاهش حدود ۵۰ سانتیمتری مواجه بوده که این رخداد به عقب‌نشینی دریا از ۱۰ متر تا ۱۰۰ متر در سواحل مختلف منجر شده است.

پس‌روی دریای خزر تا ۱۵ سال آینده

احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان محیط‌زیست، گفت: روند کاهش سطح آب دریای خزر از سال ۱۹۹۵ میلادی آغاز شده و تا سال ۲۰۲۱، کاهش سالانه سطح آب دریا به طور متوسط بین ۶ تا هفت سانتی‌متر بوده است. کشورهای جنوبی حاشیه خلیج‌فارس از جمله عربستان، از دریای سرخ نیز برداشت آب دارند و اکنون کشورهایی مانند بحرین و امارات در حال برداشت از خلیج‌فارس هستند. در این میان کشور عمان نیز از دریای عمان برداشت انجام می‌دهد.
وی افزود: در جلسه‌ای که فکر می‌کنم بهمن‌ماه سال گذشته برگزار شد، موضوع آب‌شیرین‌کن‌ها در دستور کار قرار گرفت و اکنون این مسئله به یکی از محورهای حساسیت‌برانگیز بدل شده است. کشورهای منطقه نیز به‌شدت به دنبال ورود به این عرصه از طریق بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و پیشرفته هستند.
لاهیجان‌زاده، با اشاره به وضعیت بحرانی کاهش سطح دریای خزر، گفت: منطقه گرگان که در استان مازندران واقع شده و حدود ۵۲ هزار هکتار مساحت دارد، به دریای خزر متصل است و تقریبا ۴۰۰۰ هکتار از این عرصه باید به طور طبیعی آبگیری شود. ما بر اساس همین عدد، نسبت آبگیری این منطقه را اندازه‌گیری کرده‌ایم که در حدود ۴۶ تا ۵۰ درصد است.
وی افزود: روند کاهش سطح آب دریای خزر از سال ۱۹۹۵ میلادی آغاز شده و تا سال ۲۰۲۱، کاهش سالانه سطح آب دریا به طور متوسط بین ۶ تا هفت سانتی‌متر بوده است، اما از سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴، این روند شدت گرفته و میزان کاهش سطح آب به حدود ۲۰ سانتی‌متر در سال رسیده است که عدد قابل‌توجهی است.
لاهیجان‌زاده در توضیح این وضعیت، از حضور خود در اجلاسی در کشور روسیه خبر داد که دو هفته پیش برگزار شده بود. در این اجلاس، محققان برجسته‌ای از کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان حضور داشتند و نتایج مطالعات خود درباره دریای خزر را ارائه دادند. بر اساس این مطالعات، پیش‌بینی شده است که روند کاهش سطح آب دریای خزر حداقل تا ۱۰ تا ۱۵ سال آینده با همین شدت ادامه خواهد داشت. پس از آن، کاهش سطح آب به صورت آهسته‌تر ادامه پیدا خواهد کرد، اما هنوز پس‌روی آب تا حدود ۲۵ سال آینده محتمل است.
معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکید کرد: تمامی سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها برای مدیریت سواحل دریای خزر باید بر پایه این آینده‌نگری باشد. وی هشدار داد: یکی از مهم‌ترین پیامدهای این کاهش سطح آب، آسیب شدید به تالاب‌های ساحلی استان مازندران است که بخش زیادی از آنها با اتصال به دریای خزر، حیات خود را حفظ می‌کنند.