آگاه: تهران با تنها ۶ روز هوای پاک، اصفهان با دو روز، مشهد با هفت روز، اهواز با رکورد ۸۳ هزار بستری تنفسی در سه ماه و حتی شهرهای پاک‌تر مانند شیراز و تبریز که در معرض تهدید هستند، نشان می‌دهند که آلودگی هوا دیگر یک مشکل زیست‌محیطی نیست؛ یک فاجعه بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی است.
وضعیت بحرانی یا فراتر از بحران؟
تا سوم آبان ۱۴۰۴، تهران تنها ۶روز هوای پاک (AQI زیر ۵۰) را ثبت کرده است؛ در مقابل، ۱۱۵ روز قابل قبول، ۸۵ روز ناسالم برای گروه‌های حساس و هشت روز ناسالم برای همه شهروندان داشته است.
اصفهان تا ششم شهریور، تنها دو روز پاک را تجربه کرده و با ۹۹روز قابل قبول، ۵۹ روز ناسالم برای گروه‌های حساس و ۱۰روز ناسالم برای همه، یکی از آلوده‌ترین سال‌های خود را پشت سر گذاشته است. مشهد تا پانزدهم شهریور، هفت روز پاک داشته و با ۸۷ روز قابل قبول و ۶۲ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، رکورد آلودگی نسبت به سال قبل را شکسته است. اهواز در سه ماه تیر تا مهر، تنها ۹ روز پاک داشته و خوزستان با بیش از ۸۳ هزار بستری تنفسی ناشی از آلودگی، در صدر شهرهای بحرانی قرار گرفته است. تبریز تا بیست نهم شهریور، ۴۴ روز پاک، ۱۱۳ روز سالم و ۳۶ روز آلوده داشته و پس از شیراز، پاک‌ترین کلانشهر محسوب می‌شود. این آمار، مستقیما از سامانه پایش کیفیت هوا (aqms.doe.ir) و گزارش‌های استانی استخراج شده است.
ریشه‌های عمیق آلودگی
آلودگی هوا در هر کلانشهری، ترکیبی منحصربه‌فرد از منابع انسانی و طبیعی است. در تهران، ۶۵ تا ۷۰درصد آلودگی از منابع متحرک یعنی خودروها ناشی می‌شود؛ ۲۰ تا ۲۵ درصد از صنایع و نیروگاه‌ها، (به‌ویژه مازوت‌سوزی در کمبود انرژی) و ۱۰درصد از گردوغبار و وارونگی دما. در آبان ۱۴۰۴، سکون جو و عدم وزش باد، انباشت آلاینده‌ها را تشدید کرد.
اصفهان با ۵۰ تا ۶۰ درصد آلودگی ناشی از تردد خودروها و ۳۰درصد از صنایع فولاد و ذوب‌آهن، ذرات معلق را به‌عنوان آلاینده اصلی معرفی کرده است. پایداری جوی، غبار محلی و خشکسالی، عوامل تشدیدکننده آلودگی در اصفهان هستند و در مهر و آبان، ۱۷ روز متوالی آلودگی هوا در این شهر گزارش شده است.
مشهد ۴۰ تا ۵۰ درصد آلودگی را از گردوغبار داخلی (یک میلیون و ۲۵۰ هزار هکتار کانون گرد و غبار) و خارجی (دشت قره‌قوم ترکمنستان) می‌گیرد و ۶۵ درصد آلودگی در ساعات پیک ترافیک، از خودروها تولید می‌شود. در مهر ۱۴۰۴، شاخص کیفیت هوا به ۲۵۱ رسیده و تنها هفت روز پاک در مشهد ثبت شده است.
اهواز ۵۰ درصد آلودگی هوا را از صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و سوزاندن مزارع نیشکر، ۴۰ درصد آن از ریزگردها و آتش‌سوزی هورالعظیم (بخش عراقی) و ۱۰درصد از خودروها می‌گیرد. در آبان، شاخص آلودگی هوا به ۲۲۶ رسید و ۱۲شهر خوزستان آلوده شدند.
شیراز با وجود پاکی نسبی، ۷۰ تا ۸۰ درصد آلودگی را از خودروهای شخصی و ۲۰ درصد از خشکسالی و تخریب باغات می‌گیرد؛ گرچه حتی یک روز کاملا آلوده در شیراز گزارش نشده است، اما با ادامه چنین وضعیتی، به زودی شاهد رخ دادن اتفاقات مشابه دیگر کلانشهرها برای شیراز خواهیم بود. تبریز ۶۰ درصد آلودگی را از خودروهای فرسوده، ۳۰ درصد از وارونگی دما و تغییر کاربری زمین و ۱۰درصد از توکسین‌ها و گردوخاک می‌گیرد. در مهر ۱۴۰۴، شاخص آلودگی هوا در تبریز به ۲۶۰ رسید و تعطیلی مدارس رخ داد.
نقشه‌ای برای هر شهر
برون‌رفت از این بحران، نیاز به سه برنامه دارد؛ برنامه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت. اما همچنان درگیر اجرای برنامه‌های کوتاه‌مدت هستیم و اثری از نیت حل مشکل در بلندمدت مشاهده نمی‌شود. سابق بر این، برای تهران، راهکارهای کوتاه‌مدت شامل اعمال عوارض تردد و کاهش تردد غیرضروری به‌ویژه برای کودکان؛ راهکار میان‌مدت شامل پایش مداوم منابع آلاینده با سنسورهای دقیق و جایگزینی کامل مازوت با گاز طبیعی و راهکار بلندمدت شامل ارتقای ناوگان حمل‌ونقل عمومی به استاندارد یورو۶ و توسعه حمل‌ونقل بدون خودرو مانند دوچرخه و پیاده‌روی پیشنهاد شده است. در اصفهان، نصب فیلترهای خروجی صنایع در کوتاه‌مدت، احیای زاینده‌رود و افزایش بازدهی نیروگاه‌ها در میان‌مدت و انتقال آب از خلیج فارس به همراه کاشت ۱۰۰ هزار هکتار درخت در بلندمدت پیشنهاد شده. مشهد نیازمند تغییر سبک زندگی و آموزش عمومی در کوتاه‌مدت، جایگزینی مازوت در نیروگاه توس و مالچ‌پاشی خاک در میان‌مدت و اجرای طرح جامع کاهش آلودگی با تمرکز بر کانون‌های یک میلیون و ۲۵۰ هزار هکتاری غبار در بلندمدت بود. اهواز باید تعامل با صنایع نفتی برای خاموشی فلرها و ممنوعیت سوزاندن نیشکر را در کوتاه‌مدت، اجرای قانون هوای پاک و پژوهش‌های مشترک بر اثرات سلامت را در میان‌مدت و تثبیت تالاب هورالعظیم و کاشت ۵۰۰هزار هکتار کمربند سبز را در بلندمدت دنبال کند. شیراز با نظارت منظم بر معاینه فنی خودروها و تشویق فناوری‌های پاک در کوتاه‌مدت، آموزش آگاهی اقلیمی از طریق نمایشگاه‌ها و مستندها در میان‌مدت و تعامل منطقه‌ای برای کنترل گردوغبار خارجی و کاهش گازهای گلخانه‌ای با همکاری دانشگاه‌ها در بلندمدت، می‌تواند پاکی خود را حفظ کند. تبریز نیازمند صرفه‌جویی انرژی و کاشت نهال در منازل در کوتاه‌مدت، هم‌افزایی برای حذف مازوت و ارتقای حمل‌ونقل عمومی در میان‌مدت و توسعه پایتخت محیط زیست آسیا با مانیتورینگ مداوم در بلندمدت بود. این راهکارها بر اساس مدل‌های مهندسی محیط زیست، شبیه‌سازی انتشار آلاینده‌ها و شواهد اپیدمیولوژیک سازمان جهانی بهداشت تدوین شده‌اند.
تلاش‌هایی ناکافی و ناتمام
در تهران، طرح ترافیک و محدوده کنترل آلودگی فعال است و عوارض آن اعمال شده است؛ به این وسیله ۱۰درصد تردد در ساعات پیک کاهش یافته است. پایش با سنسورها در صنایع تقویت شده و مازوت در ۸۰ درصد نیروگاه‌ها با گاز جایگزین شده، اما ۲۰ درصد باقی‌مانده به دلیل کمبود انرژی همچنان مازوت می‌سوزانند. پنج هزار اتوبوس برقی و دو هزار تاکسی الکتریکی وارد شده، اما اسقاط ۳۵۰ هزار خودرو فرسوده، تنها ۴۰ درصد هدف نوسازی ناوگان را محقق کرده است.
در اصفهان، فیلترهای اسکرابر در ذوب‌آهن و ۷۰درصد صنایع نصب شده و ذرات معلق را ۵۰درصد کاهش داده است. انتقال ۷۰ میلیون مترمکعب آب دریا در فاز اول، وابستگی صنایع به زاینده‌رود را صددرصد قطع کرده، اما احیای پایدار رودخانه هنوز محقق نشده است. در مشهد، کمپین‌های آموزشی از اردیبهشت ۱۴۰۴ آغاز شده و ماسک N۹۵ در پنجاه درصد موارد توزیع شد؛ تردد غیرضروری ۱۲ درصد کاهش یافته است. مازوت در ۸۵ درصد نیروگاه‌ها حذف شده است، اما در زمستان ۱۴۰۳ به دلیل کمبود گاز، ۱۵درصد مازوت‌سوزی بازگشت. مالچ‌پاشی ۴۰ درصد از یک میلیون و ۲۵۰هزار هکتار کانون غبار اجرا شده است. اهواز قراردادهای جمع‌آوری گازهای مشعل را از آبان ۱۴۰۴ آغاز کرده و ۳۰ درصد فلرها را خاموش کرد؛ ممنوعیت سوزاندن نیشکر با جریمه ۵۰میلیون تومانی اعمال شد، اما آتش‌سوزی هورالعظیم ادامه دارد. شیراز از فروردین ۱۴۰۴، تردد بدون معاینه فنی را با جریمه ۲۰۰ هزار تومانی ممنوع کرد و ۹۵ درصد خودروها دارای معاینه فنی شدند؛ نمایشگاه‌ها و مستندهای آموزشی، رفتارها را ۱۵درصد تغییر داد.
تبریز از فروردین امسال، ۵۰ هزار نهال کاشت و صرفه‌جویی انرژی، ۱۰درصد تردد غیرضروری را کاهش داد؛ مازوت در ۹۰ درصد نیروگاه‌ها حذف شد و اتوبوس‌های عمومی ۳۰ درصد ارتقا یافتند. این اقدامات، هرچند گام‌هایی رو به جلو بوده‌اند، اما با چالش‌های بودجه، تحریم و تغییرات اقلیمی مواجه شده‌اند.
فاصله‌ای عمیق با هدف
هیچ‌یک از اقدامات انجام‌شده در تهران، اصفهان، مشهد و اهواز کافی نبوده‌اند. تهران با شاخص متوسط ۱۰۳، هشتادوپنج روز ناسالم برای گروه‌های حساس و تنها ۶ روز پاک، نشان می‌دهد که طرح ترافیک تنها ۱۵ درصد انتشار دی‌اکسید نیتروژن را کاهش داده، اما انباشت آلاینده‌ها ادامه دارد. اصفهان با ۱۷ روز آلوده متوالی در مهر و آبان و شاخص ۱۲۸ تا ۱۳۹، حتی با فیلترهای صنعتی، زیر فشار غبار محلی است. مشهد با ۲۷ روز متوالی آلوده و شاخص تا ۲۴۴، تنها با باران اخیر به پاکی موقت رسیده است. اهواز با شاخص ۲۲۶، همچنان در وضعیت خطرناک است. شیراز با ۹۶ درصد روزهای پاک و شاخص ۱۷، تنها شهر نزدیک به هدف است. اما افزایش خودروهای شخصی و تردد نابه‌جا تهدیدکننده وضعیت پاکی هوا است. تبریز با شاخص ۶۸ و کاهش ۳۷ درصدی آلودگی، پیشرفت نسبی داشته، اما گاهی وضعیت آلودگی آن به بنفش می‌رسد.
عقب‌ماندگی از برنامه‌های جامع، در تهران ۳۰ تا ۴۰ درصد، در اصفهان ۴۰ درصد، در مشهد ۵۰ درصد، در اهواز ۵۰ تا ۶۰ درصد، در شیراز ۱۰ تا ۲۰ درصد و در تبریز ۳۰ درصد است. فاصله با استانداردهای سازمان جهانی بهداشت (PM۲.۵ سالانه زیر ۱۰میکروگرم بر متر مکعب) حتی بیشتر است: تهران ۵۰ تا ۶۰ درصد، اصفهان ۶۰درصد، مشهد ۷۰ درصد، اهواز ۷۰ تا ۸۰ درصد، شیراز ۲۰ درصد و تبریز ۴۰ درصد از هدف واقعی دور هستند.
تصمیم امروز، نفس فردا
رفع مشکل آلودگی هوا در ایران، یک انتخاب نیست؛ یک ضرورت است. با تشکیل کمیته‌های بحران، با گزارش‌های روزانه و با اجرای برنامه‌های عملیاتی و البته با تعهد به انجام برنامه‌ها شاید بتوان به هوایی رسید که هیچ کودکی به خاطر آن در خانه نماند و هیچ سالمندی به خاطر آن نمیرد. این امر، نه یک آرزو، که یک نقشه اجرایی با منابع معتبرنیاز دارد. آسمان ایران می‌تواند آبی باشد؛ فقط کافی است امروز تصمیم بگیریم.
نظر شما