آگاه: بنزین بهعنوان یکی از حاملان اصلی انرژی، همواره در گفتمان سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژهای داشته است. بررسی بیانات رهبر انقلاب از سال ۱۳۵۹ تا ۱۴۰۴ نشان میدهد که ایشان در طول بیش از چهار دهه، نگاهی چندبعدی و راهبردی به موضوع بنزین داشتهاند. این بیانات که در ۲۸ فیش مستند گردآوری شده، محورهای متعددی از جمله صرفهجویی، خودکفایی، هدفمندی یارانهها، توسعه پالایشگاهها و مقابله با تحریمها را دربر میگیرد. در این تحلیل، به بررسی دقیق این محورها با استناد به متون اصلی بیانات پرداخته میشود.
محورهای اصلی بیانات با موضوع بنزین
پیش از ورود به تحلیل محتوایی، بررسی بسامد (تکرار) موضوعات در این مجموعه بیانات، اولویتهای ذهنی رهبری را آشکار میکند. بر اساس آنالیز محتوای انجام شده روی فیشها، محورها به شرح زیر وزندهی میشوند:
صرفهجویی و مبارزه با اسراف: فریضهای دینی و ملی
نخستین و پایدارترین محور در بیانات رهبری، تاکید بر صرفهجویی در مصرف بنزین و سایر حاملان انرژی است. این موضوع از همان ابتدای جنگ تحمیلی مطرح شده و تا امروز ادامه یافته است. در اولین نماز جمعه پس از شروع جنگ در مهر ۱۳۵۹، آیتالله خامنهای با استناد به آیه قرآن فرمودند: « إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوَانَ الشَّیاطِینِ؛ اسراف نکنید، تبذیر نکنید... نفت و بنزین، زیادی مصرف نکنید.» در این بیان، ایشان به نکته ظریفی اشاره کردند که کمترین بهرهمندان از بنزین، مردم متوسط و فقیر هستند و خطاب اصلی به کسانی است که برای تفریحها و گردشها و مسافرتهای بیخودی... به راهاندازی خودروهای شخصیشان مبادرت میکنند.
در خطبههای نماز عید فطر ۱۳۸۶، رهبری این موضوع را بهصورت یک «عیب ملی» مطرح کردند: « ما مردم مسرفی هستیم؛ ما اسراف میکنیم... کشوری که تولیدکننده نفت است، واردکننده فرآورده نفت - بنزین - است! این تعجبآور نیست!؟» ایشان با استناد به آیه «وَلَا تَجعَل یدَک مَغلُولَة إِلَی عُنُقِک وَلَا تَبسُطهَا کلَّ ٱلبَسطِ» تاکید کردند که میانهروی در مصرف باید بهصورت یک فرهنگ ملی درآید.
در سال ۱۳۸۸ نیز در دیدار با زائران حرم رضوی، ایشان با ارائه آمار دقیق فرمودند: «آنچه برحسب بررسیها به عنوان آمار در اختیار ماست، ما مجموعا بیش از دو برابر مصرف متوسط جهان در انرژی... مصرف میکنیم» و افزودند که شاخص شدت انرژی ایران نسبت به برخی کشورهای پیشرفته هشت برابر بیشتر است. در شهریور ۱۳۹۷، رهبری با نگرانی از افزایش مصرف فرمودند: « یکی از مشکلات بزرگ ما... مصرف بالای بنزین در داخل است؛ آن روز ایشان به من گفتند که روزانه ۱۰۵ میلیون لیتر مصرف بنزین کشور است... چرا؟ یک دورهای مسئولان توانستند مصرف روزانه را برسانند به حدود ۶۵ میلیون لیتر... این کار ممکن است، این کار میشود.»
در فروردین ۱۴۰۲، ایشان مصرف بالای بنزین ایران را با سایر کشورها مقایسه کردند:«بعضی از کشورهایی که چند برابر ما جمعیت دارند، مصرف گازشان از ما کمتر است، مصرف بنزینشان از ما کمتر است. مصرف بنزین ما بالاست... مسرفانه عمل میکنیم.»
در جدیدترین بیانات در فروردین ۱۴۰۴، رهبری با استناد به آمار اخیر فرمودند:« آمار مصرف بنزین با آن رقمی که ایشان گفتند... رقم، شاید بشود گفت دو برابر آن چیزی است که باید در کشور مصرف بشود... یک وقتی مصرف روزانه بنزین در کشور مثلا به ۸۰ میلیون و ۷۵ میلیون... هم رسیده؛ حالا صدوشصت و خردهای ایشان ذکر کردند!» ایشان با استناد به شعر سعدی، در این رابطه فرمودند: چو دخلت نیست خرج آهستهتر کن.
خودکفایی در تولید بنزین: توسعه پالایشگاهها
پرتکرارترین محور در بیانات رهبری (۱۰ بار)، موضوع خودکفایی در تولید بنزین است. این موضوع بهویژه پس از تهدیدهای تحریمی غرب اهمیت یافت. در نماز جمعه بهمن ۱۳۸۹، رهبری با اشاره به تهدید تحریم بنزین فرمودند: «جنجال کردند که میخواهیم بنزین را تحریم کنیم... پیشبینی کردند، گفتند کشور شلوغ خواهد شد... این موجب شد که مسئولان کشور به فکر تولید بیشتر بنزین افتادند. امروز طبق گزارشی که من دارم... کشور به طور کامل از واردات بنزین بینیاز میشود. طبق گزارشی که به من دادند، بعد از آن ما حتی میتوانیم بنزین را صادر کنیم.»
در دیدار با شرکتکنندگان کنفرانس وحدت اسلامی در اسفند ۱۳۸۹، ایشان این دستاورد را نمونهای از تبدیل تهدید به فرصت دانستند:« در همین اواخر به ما گفتند که بنزین به شما نمیفروشیم. ما یک کشوری هستیم تولیدکننده نفت، اما واردکننده بنزین... نیروهای ما با امید به خدا تلاش کردند و ما در ظرف کمتر از یک سال خود را از واردات بنزین بینیاز کردیم.»
در حرم مطهر رضوی در آغاز سال ۱۳۹۰، رهبری این موفقیت را بهصراحت به برکت تحریمها نسبت دادند:« گفتند بنزین را تحریم میکنیم... کار به جایی رسید که در تولید بنزین، کشور عزیز ما خودکفا شد؛ این به برکت تحریم آنها بود. انّ الله یؤیّد هذا الدّین بأقوام لا خلاق لهم» رهبری از سالها پیش بر لزوم توسعه پالایشگاهها و تبدیل نفت خام به محصولات با ارزش افزوده تاکید کردهاند. در دیدار با مسئولان نظام در خرداد ۱۳۹۵، ایشان فرمودند:« این نفتی که ما از چاه درمیآوریم، میفرستیم بیرون، پولش را میگیریم، هیچ ارزش افزودهای ندارد... چرا ما باید بنزین وارد کنیم؟ یکی از چیزهایی که انسان گاهی وقتی فکر میکند، پیش خودش خجالت میکشد، وارد کردن بنزین است. جمهوری اسلامی با این همه نفت... بنزین وارد کنیم!»
در شهریور ۱۳۹۷، ایشان ضمن اشاره به پالایشگاه ستاره خلیج فارس فرمودند:«بنده از سالها پیش... مکرر روی مسئله پالایشگاههای داخلی و توسعه پالایشگاهها و تولید محصولات گوناگون نفت تکیه کردهام... ما چرا اصلا نفت را خام صادر میکنیم؟ گاز را چرا تبدیل به محصول و الانجی نمیکنیم؟ نفت را چرا تبدیل به بنزین نمیکنیم که صادر کنیم؟»
عدالت در توزیع یارانههای انرژی: هدفمندی یارانهها
رهبری از همان ابتدا به بعد عدالتمحور سیاستهای انرژی توجه داشتهاند. در سال ۱۳۵۹ با اشاره به نامه یکی از نمازگزاران جنوب تهران فرمودند که آن شخص نوشته بود: «ما مردم جنوب شهر و مردم فقیر و مستضعف هر چه شما بگویید میکنیم... اما بروید ببینید آن کسانی را که... چگونه باغچهها و چمنهای خودشان را سیراب میکنند.»
در شهریور ۱۴۰۰، در اولین دیدار با هیات دولت سیزدهم، رهبری با ارائه آمار یارانههای پنهان انرژی فرمودند: «یارانه پنهان نفت در سال ۹۹، حدود ۶۳ میلیارد دلار است! که خب اصلا این رقم و این یارانه به چه کسی میرسد؟ چه کسانی از نفت کشور، از بنزین، بیشتر استفاده میکنند؟ جمع مهمی از مردم اصلا از این یارانه هیچ استفاده نمیکنند.» ایشان تصریح کردند که این مبلغ معادل ۱۵۰۰ هزار میلیارد تومان و از بودجه سال ۹۹ بیشتر است که این امر خلاف عدالت است. سهمیهبندی بنزین و هدفمندی یارانهها یکی از محورهای مهم بیانات رهبری است که بارها تکرار شده است. در تیر ۱۳۸۶، ایشان در دیدار با هیات دولت، سهمیهبندی بنزین را « کار شجاعانهای» خواندند و فرمودند:« من در گزارشها خواندم، گمانم چهلهزار میلیارد تومان ما یارانه انرژی میدهیم! اگر ما بتوانیم این را بهتدریج کم کنیم، این مبلغ گزاف و کلان، صرف چه خواهد شد؟ صرف مدرسه، صرف جاده، صرف زندگی مردم، صرف اشتغال... به جای اینکه در راه دود کردن کالایی صرف شود که ما آن را از بیرون وارد کنیم.»
در شهریور همان سال، ایشان این اقدام را نشانه» شجاعت و قاطعیت دولت» دانستند و تاکید کردند: « این کار بزرگی که شما برای سهمیهبندی بنزین انجام دادید که یک قدم اولی است تا یارانهها هدفدار و هدفمند شده... این کار باید تا آن منزل آخر پیش برود و نباید در این کار هیچ توقفی و اختلالی ایجاد کرد.»
در دیدار با کارگزاران نظام در مرداد ۱۳۹۱، رهبری به نتایج مثبت این سیاست اشاره کردند:« همین مسئله سهمیهبندی بنزین... جواب داد. اگر چنانچه بنزین سهمیهبندی نمیشد، امروز مصرف بنزین ما از ۱۰۰ میلیون لیتر در روز بالاتر میرفت. توانستند این را کنترل کنند... تحریم بنزین را در برنامه داشتند؛ اقتصاد مقاومتی تحریم بنزین را خنثی کرد.»
نوآوری و ارتقای فناوری در صنعت خودرو
ضلع گمشده در پازل بنزین، «کیفیت خودرو» است. رهبر انقلاب در سالهای اخیر نوک پیکان انتقاد را به سمت خودروسازان گرفتهاند. در (۱۷/۰۲/۱۳۹۹) میفرمایند: «وقتی که میتوانیم در بخش نظامی... ماهواره فضایی... پرتاب کنیم، چرا نتوانیم اتومبیلی، خودرویی تولید کنیم که در ۱۰۰ کیلومتر مثلا پنج لیتر بنزین لازم داشته باشد؟ دائم متوقف بشویم در اتومبیلی... که مثلا... ۱۲ لیتر... مصرف میکند.»
در اردیبهشت ۱۴۰۴ نیز در دیدار با کارگران، ایشان با اشاره به انتقاد از مصرف بالای خودروهای داخلی فرمودند: «اگر جوان ایرانی میتواند آنجور موشکی تولید کند، آنجور سلاحی تولید کند... که دشمنش تعجب میکند و میگوید من به احترام این کار بلند میشوم میایستم، خب میتواند خودرویی هم تولید کند که مصرفش کمتر باشد، تولیدش بهتر باشد.»
حوادث آبان ۱۳۹۸: آزمون ملی
بنزین در تاریخ معاصر ایران، دستمایه بحرانهای امنیتی (مانند آبان ۹۸) نیز بوده است. موضع رهبری در این مقاطع، تفکیک قاطع بین «مطالبات مردم» و «توطئه دشمن» و در عین حال حمایت از ساختار قانونی کشور است.
حمایت از ساختار تصمیمگیری (ماجرای آبان ۹۸): در (۲۶/۰۸/۱۳۹۸)، ایشان برای حفظ ثبات کشور و جلوگیری از هرجومرج، با وجود اختلافنظر کارشناسان، از تصمیم سران قوا حمایت کردند: «وقتی یک چیزی مصوبه سران کشور است، آدم باید با چشم خوشبینی به آن نگاه کند... اگر سران سه قوه تصمیم بگیرند من حمایت میکنم.»
نقش سرویسهای بیگانه: ایشان در بیانات سال ۱۳۹۸ بهوضوح دست دشمن را در تبدیل اعتراضات بنزینی به آشوب امنیتی تبیین میکنند و از آتش زدن پمپبنزینها به عنوان نقشهای طراحیشده توسط سرویسهای اطلاعاتی یاد میکنند که توسط مردم خنثی شد. در دیدار با مردم قم در دی ۱۳۹۸، ایشان به توطئه خارجی علیه ایران اشاره کردند: «چند روز قبل از قضایای آبانماه... در یک کشور اروپایی، یک کشور کوچک، اما واقعا شریر و خبیث در اروپا، یک عنصر آمریکایی با یک تعداد ایرانی مزدور و وطنفروش، جمع شدند دور هم علیه جمهوری اسلامی بنا کردند برنامهریزی کردن... مردم از حادثه بنزین اوقاتشان تلخ بود، یک عدهای از مردم به عنوان اعتراض آمدند بیرون؛ بهمجرد اینکه مردم وارد میدان شدند، این فریبخوردگان، این مغرضان، این عمال دشمن، همان برنامه را شروع کردند اجرا کردن.»
دکترین بنزین در اندیشه رهبری
تحلیل بیانات رهبر انقلاب درباره بنزین در بازه زمانی ۴۵ ساله نشان میدهد که ایشان نگاهی چندوجهی و پایدار به این موضوع داشتهاند. محور اصلی این بیانات را میتوان در چند اصل کلیدی خلاصه کرد: اول، صرفهجویی بهعنوان فریضه دینی و ملی؛ دوم، خودکفایی در تولید بهعنوان ابزار مقابله با تحریمها؛ سوم، هدفمندی یارانهها برای تحقق عدالت اجتماعی؛ چهارم، توسعه صنایع پاییندستی نفت برای ایجاد ارزش افزوده و پنجم، نوآوری فناورانه برای کاهش مصرف.
نکته قابل توجه در این بیانات، تداوم و انسجام موضعگیریها در طول زمان است. از سال ۱۳۵۹ تا ۱۴۰۴، همان اصول بنیادین صرفهجویی، خودکفایی و عدالت تکرار شدهاند. همچنین، رهبری همواره سعی کردهاند تهدیدها را به فرصت تبدیل کنند؛ تحریم بنزین به خودکفایی منجر شد و افزایش قیمت آن، زمینهساز مدیریت مصرف شد. با کنار هم قرار دادن این محورها، میتوان «دکترین جامع بنزین» در اندیشه رهبر انقلاب را در سه لایه خلاصه کرد:
لایه زیرساختی (تولید): باید با ساخت پتروپالایشگاهها و تکمیل زنجیره ارزش، پرونده «واردات بنزین» برای همیشه بسته شود و ایران به «صادرکننده فرآورده» تبدیل شود تا تحریمپذیری به صفر برسد.
لایه فرهنگی-اقتصادی (مصرف): مصرف بالای بنزین یک «عیب ملی» و خلاف شرع (اسراف) است. اصلاح این روند نیازمند ترکیبی از «کار فرهنگی»، «اصلاح قیمتها (عدالت)» و «اصلاح فنی خودروها» است.
لایه امنیتی (ثبات): تصمیمات بنزینی باید با اجماع سران قوا، اقناع افکار عمومی و مراقبت شدید امنیتی اتخاذ شود تا بهانه به دست دشمن برای ایجاد ناامنی ندهد.
این تحلیل نشان میدهد که در نگاه رهبری، حل مسئله بنزین یک پروژه تکبعدی (فقط وزارت نفت) نیست؛ بلکه پروژهای ملی است که وزارتخانههای نفت، صمت، نیروهای امنیتی و دستگاههای فرهنگی باید همزمان در آن ایفای نقش کنند.
نظر شما